Εμμανουήλ Δ. Καραγεωργούδη
Καθηγητού Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Αθηνών
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ
ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ
Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΙΟΥ
α. Ο Διαφωτισμός ως υπόβαθρο των κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών στην Ευρώπη και στην Ανατολή κατά τον 18ο αιώνα.
Ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος έζησε και έδρασε σε μία εποχή κατά την οποία σημειώθηκαν έντονες κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ανατολή, οι οποίες είχαν ως κοινό παρονομαστή τους το κίνημα του Διαφωτισμού.
Ο Διαφωτισμός εκδηλώθηκε ως τάση που στηρίχθηκε στο ρασιοναλισμό και κινήθηκε ενάντια σε κάθε είδους αυθεντία και δογματισμό. Δείχνοντας απεριόριστη εμπιστοσύνη στο λόγο και την ανθρώπινη σκέψη, εκλαϊκεύοντας τη γνώση, επιχειρώντας επιστημονική εξήγηση της ιστορίας, χειραφετώντας την επιστήμη και την παιδεία, επέφερε αλλαγές, που ξεπέρασαν τα όρια ενός πνευματικού κινήματος, προσλαμβάνοντας κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις.
Η εμφάνιση του Διαφωτισμού στη Δύση και την Ανατολή δε συμπίπτει χρονικά, ούτε οι προϋποθέσεις της εκδηλώσεως και αναπτύξεώς του, σ’ αυτούς τους δύο χώρους συμπίπτουν, καθώς στην Ευρώπη προϋπήρχε ο μεσαίωνας και η Αναγέννηση, ενώ, απ’ αυτήν την άποψη, στο χώρο της Ανατολής μεταφέρθηκε «απαράσκευος».
Στη Δύση επίσης, μέχρι την εμφάνιση του Διαφωτισμού, επικρατούσε το σύστημα του φεουδαλισμού, ενώ στην τουρκοκρατούμενη Ανατολή ο κοινοτισμός, ο οποίος, χάρη στην ανοχή των Οθωμανών, είχε εξασφαλίσει την ανεξαρτησία του και την αυτοδιοίκησή του σε τέτοιο βαθμό που, σε πολλές περιοχές, η μόνη απόδειξη υποτέλειας ήταν η καταβολή φόρων.
Παρά τις διαφορές, όμως, αυτές οι κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες, που συνδέονται με το Διαφωτισμό και εκδηλώθηκαν στη Δύση και την Ανατολή, δεν είναι άσχετες μεταξύ τους. Κοινωνικά, και στους δύο χώρους, παρατηρείται άνοδος της αστικής τάξεως, η οποία γίνεται φορέας των νέων ιδεών, μολονότι βέβαια, όπως παρατηρεί ο Δ. Ζακυθηνός, ήταν διαφορετικές οι ροπές που ακολουθήθηκαν από τους αστούς της Δύσεως εν σχέσει προς αυτούς της Ανατολής, αφού οι πρώτοι, μέσω της οικονομικής επιβολής τους, επεδίωξαν και κατέλαβαν τελικώς την εξουσία, ενώ οι δεύτεροι αγωνίστηκαν για ιδανικά υψηλότερα της ταξικής τους επικρατήσεως. Γενικά η ανάπτυξη του εμπορίου και των νέων μορφών οικονομίας συνετέλεσε στην επικοινωνία Ανατολής-Δύσεως.
Ο Διαφωτισμός επίσης συνέβαλε ώστε στην κοινωνία της Δύσεως να παρατηρηθεί κύμα αθεΐας και θρησκευτικής αδιαφορίας, ενώ στην αντίστοιχη της Ανατολής να επικρατήσει έντονη κριτική σε βάρος της εθναρχούσης Εκκλησίας.
Πολιτικά ο Διαφωτισμός, και στους δύο χώρους, πρεσβεύει το φιλελευθερισμό, με εμμονή στα ατομικά δικαιώματα και τις ελευθερίες, και συντελεί στην αποδέσμευση επαναστατικών δυνάμεων. Έτσι στη Δύση η απόληξη του Διαφωτισμού είναι η Γαλλική Επανάσταση του 1789. Μολονότι βέβαια δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι αρκούσε το κίνημα του Διαφωτισμού ώστε να προκληθεί η Γαλλική Επανάσταση, εν τούτοις δεν μπορεί και να αρνηθεί την τεράστια επίδραση που άσκησε στους πρωτεργάτες της, όπως προκύπτει από τη διακήρυξη των αρχών της για ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, αλλά και για το δικαίωμα των λαών να απαλλαγούν από κάθε δυνάστη και να αυτοδιοικούνται. Οι αρχές αυτές, όπως ήταν φυσικό, άσκησαν, με τη σειρά τους, επίδραση στους τουρκοκρατούμενους χριστιανικούς λαούς, που δεν έπαυσαν εν τω μεταξύ να γίνονται αντικείμενο εκμεταλλεύσεως των τότε μεγάλων Δυνάμεων.
Άρχισαν οι λαοί αυτοί να πιστεύουν ότι η λαχτάρα για ελευθερία θα αποκτούσε σάρκα και οστά. Ελπίδα που δεν μπόρεσε ασφαλώς να αναχαιτίσει η Ιερά Συμμαχία μεταξύ Ρωσίας, Αυστρίας και Πρωσσίας, η οποία συνήφθη το 1815 με σκοπό την καταστολή κάθε επαναστατικού κινήματος και τη διατήρηση της τάξεως πραγμάτων, όπως είχε. Ορθά ο καθηγητής Κολιόπουλος κάνει λόγο για εξαγωγή της Γαλλικής Επαναστάσεως και αναφερόμενος στην παρουσία των ναπολεόντιων στρατευμάτων στα Επτάνησα και τα παράλια της Ηπείρου, τονίζει ότι «πρώτα στα Επτάνησα και σε λίγο σε ολόκληρο τον κόσμο των Βαλκανικών κτήσεων του ηγεμόνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Γάλλοι διέδωσαν τις αρχές και τις θεωρίες που συγκλόνιζαν ήδη τη Δύση. Πράκτορες των Γάλλων προσπαθούσαν να εντοπίσουν όλες εκείνες τις περιοχές και τα εθνικοκοινωνικά στοιχεία που μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως επαναστατικοί πυρήνες, για την αποσύνθεση της Αυτοκρατορίας…». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο πόθος για ελευθερία των τουρκοκρατούμενων χριστιανικών λαών ενισχύθηκε ιδιαίτερα κατά τον δεύτερο Ρωσοτουρκικό πόλεμο, καθώς η Ρωσία προέβαλε πάντα ως ο προστάτης των ορθοδόξων λαών. Σημειώνεται επίσης ότι η δύναμη της οθωμανικής κυριαρχίας έφθινε, όλο αυτό το διάστημα, όπως φανερώνει άλλωστε η, σε μεγάλο βαθμό, ανάληψη της διοικητικής μηχανής της Αυτοκρατορίας από την τάξη των Φαναριωτών, που κατά τον 18ο αιώνα είχε πλέον παγιωθεί.
Σχετικά με την επέλαση των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως, θα μπορούσε κανείς να πει ότι, αφού η Δύση δεν κατάφερε στο παρελθόν να αλλοιώσει τη φυσιογνωμία της Ανατολής και να την αφομοιώσει, επιχειρεί να το πράξει τώρα μέσω κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών.
β. Η θέση του Αγ. Αθανασίου του Παρίου απέναντι στις κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες της εποχής του.
Απέναντι σ’ αυτές τις εξελίξεις, που με διαγραματικό τρόπο παρουσιάστηκαν, ήταν εύλογο η Ορθόδοξη Εκκλησία να λάβει θέση, τη στιγμή μάλιστα κατά την οποία, εξ αιτίας της πολιτικής των προνομίων, είχε καταστεί το εθναρχι- κό κέντρο όλων των υπόδουλων ορθοδόξων λαών, αλλά και υπόλογη, ταυτόχρονα, για τη στάση των λαών αυτών απέναντι στον ασιάτη επικυρίαρχο. Η θέση της ήταν ιδιαίτερα λεπτή. Οι νέες ιδέες που διαδίδονταν θεωρήθηκαν επικίνδυνες για την ασφάλεια των πιστών της, αφού, ανά πάσα στιγμή, μπορούσαν να προκαλέσουν απρόβλεπτες εξελίξεις και καθώς μάλιστα ήταν και πνευματικά επιβλαβείς εξ αιτίας του κύματος αθεΐας, θρησκευτικής αδιαφορίας η και μηδενισμού που προξένησαν στην Ευρώπη και που δειλά-δειλά έκανε την εμφάνισή του, μέσω των Διαφωτιστών, στο ζωτικό χώρο της Ορθοδοξίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν δίστασε να επιστρατεύσει όλες του τις δυνάμεις για να τις καταπολεμήσει.
Στην προσπάθεια αυτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου έλαβε μέρος ενεργά ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος. Ιδιαίτερα στα συγγράμματά του Χριστιανική Απολογία και Αντιφώνησις επιχειρεί να αναχαιτίσει την επέλαση των νέων ιδεών προς την Ανατολή. Το ίδιο συμβαίνει και στην Πατρική Διδασκαλία, για την οποία εκφράζεται από πολλούς η άποψη ότι αποτελεί έργο του Παρίου. Στην Πατρική Διδασκαλία απαντά, ανώνυμα, με σφοδρότητα ο ηγέτης των Ελλήνων διαφωτιστών Αδαμάντιος Κοραής, με την Αδελφική Διδασκαλία, την οποία όμως ο Αθανάσιος Πάριος ανατρέπει με το σύγγραμμά του Νέος Ραφάκης. Κατά τον καθηγητή Κιτρομηλίδη ο Πάριος ανέλαβε την συστηματικότερη προσπάθεια «αναίρεσης των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και των νέων άξιων».
Ο Άγιος Αθανάσιος θεωρεί ότι η Γαλλική Επανάσταση είναι παράδειγμα φαύλου βίου που γεννά «φαύλα δόγματα» και οι αρχές της αποτελούν μία φενάκη που προσπαθεί να εξαπατήσει τους αφελείς, αφού ούτε η αληθινή ελευθερία, ούτε η αληθινή ισότητα μπορούν να επιτευχθούν μέσω της επαναστάσεως, η οποία μόνο δεινά μπορεί να επιφέρει. Φρίττει ο Αθανάσιος διότι εξ αιτίας της «έπνευσε τόση μανία,… εχύθησαν λίμναι αιμάτων, εφονεύθησαν μύριαι μυριάδες ανθρώπων, όχι πολεμίων αλλ’ ομοεθνών και ομοφύλων». Αυτό που οι Γάλλοι επέτυχαν τελικώς είναι «δουλεία μάλλον ή ελευθερία». Είναι ένα σύστημα αναρχίας. Αυτό άλλωστε ήταν αναμενόμενο, αφού η Ευρώπη μοιάζει με «τέρας στυγερόν», γυναίκα αναιδή, που κρατά στα χέρια της «αναμμένην την δυσώδη της αθεΐας δάδα της διαφθοράς, και όλα τα απατηλά θέλγητρα της αμαρτίας και του θανάτου».
Πρότυπο κοινωνικής οργανώσεως αποτελεί μόνον η κοινότητα των πρώτων Χριστιανών, στην οποία όλοι εκινούντο ως ένα σώμα και μία ψυχή. Εκεί «διετηρείτο θαυμασιωτάτη εν πάσιν ισότης και ισονομία, εφυγαδεύετο δε η βασκανία και ο φθόνος, η κενοδοξία και η αντίθεος υπερηφάνεια, και τοσούτον ημιλλάτο έκαστος… ίνα υπερτερήση τον έτερον κατά την ταπείνωσιν, την αγάπην και την προς τον πλησίον συνδρομήν, ώστε μόνη η τοιαύτη άμιλλα ήτις φέρει τον άνθρωπον εις την τελειότητα εφαίνετο ούτως ειπείν ως ανισότης μεταξύ αυτών υπάρχουσα».
Το πλέον ένδεδειγμένο σύστημα πολιτικής διοικήσεως είναι η μοναρχία, αφού αυτή είναι «διοίκησις των πόλεων κατά μίμησιν εξαιρέτως του παμβασιλέως των όλων Θεού…». Η Οθωμανική εξουσία προβάλλεται ως όργανο της θείας προνοίας, το οποίο προστάτευσε την Εκκλησία από τον παπισμό. Μολονότι οι Χριστιανοί υποφέρουν «δεινά και υπέρδεινα», υπό τον τουρκικό ζυγό, εν τούτοις κάθε απόπειρα επαναστατικής αποτινάξεώς του, από χριστιανικής πλευράς, πρέπει να θεωρείται απαγορευμένη.
γ. Η εσχατολογική προοπτική του Αγ. Αθανασίου του Παρίου.
Και μόνον οι παραπάνω θέσεις του άρκεσαν ώστε να παρεξηγηθεί και δυσφημισθεί, από τους «προοδευτικούς» κύκλους της εποχής του αλλά και της εποχής μας, ο Αθανάσιος Πάριος ως φιλότουρκος, σκοταδιστής και εθελόδουλος.
Όμως η αλήθεια είναι τελείως διαφορετική. Όπως σημειώνει ο καθηγητής π. Γεώργιος Μεταλληνός «ο δημόσιος έπαινος των νεομαρτύρων από τον Αθανάσιο, ως και η πρότασή του να τιμώνται τα θύματα του μουσουλμανισμού, όπως και οι αρχαίοι μάρτυρες και προ της (από τα πράγματα αδύνατης) εγκρίσεως της Μεγάλης Εκκλησίας, συνιστά “αντίσταση” έμπρακτη κατά του Κυριάρχου…. Ο καθηγητής X. Γιανναράς δικαιολογεί τις θέσεις του Παρίου συνδέοντάς τες άμεσα με το σχέδιο των Φαναριωτών για την εκ των έσω άλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και χαρακτηριστικά γράφει ότι στην κυρίαρχη αντίληψη της εποχής του, που ήταν η εθνική ιδέα, «ο Πάριος αντιτάσσει την εμμονή στην ιδέα της πολυεθνικής αυτοκρατορίας που στηρίζει την πολιτική της ενότητα σε πολιτισμική βάση».
Οπωσδήποτε κάθε καλόπιστος παρατηρητής συμφωνεί με αυτές τις θέσεις. Η ιδιότητα όμως, του Παρίου ως ιερέως επιβάλλει τη θεώρηση των θέσεών του και από μία άλλη σκοπιά: Ο ίδιος είναι ένας φλογερός αγωνιστής της Ορθοδοξίας, ο οποίος αντιμετωπίζει τη ζωή υπό το πρίσμα της εσχατολογίας. Δεν τον αφορά ό,τι είναι παροδικό και γήινο αλλά το αιώνιο και το ουράνιο. Ακολουθεί την ευαγγελική ρήση «τι γαρ ωφελήσει άνθρωπον, εάν κερδίση τον κόσμον όλον, και ζημιωθή την ψυχήν αυτού; Τα κοινωνικά συστήματα, τα πολιτικά σχήματα, ακόμη και οι συνθήκες επιβιώσεως ενός έθνους ανήκουν στον κόσμο που θα καταργηθεί. Επομένως, αυτό που τον απασχολεί είναι η Ορθοδοξία, η οποία, ως μέγεθος υπερεθνικό, σώζει τον άνθρωπο και τον οδηγεί στην αιωνιότητα. Άλλωστε, καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και ασφαλώς κατά την εποχή του Παρίου, υπήρχαν τάσεις εσχατολογικής θεωρήσεως του κόσμου.
Ανατρέχοντας, λοιπόν, κανείς στα κείμενα του Παρίου διαπιστώνει ότι αυτός με συνέπεια ακολουθεί αυτή τη γραμμή. Όλος ο αγώνας, ακραίος πολλές φορές, που διεξάγει, συνίσταται στη θωράκιση της πίστεως. Όταν, συνεπώς, καλεί τους Χριστιανούς να μην έχουν καμιάν απολύτως επαφή με τους φορείς των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως, το πράττει διότι τους θεωρεί απίστους και τις ιδέες τους «αθεωτάτας βλασφημίας». Όταν καταφέρεται εναντίον του συνθήματος της ελευθερίας, το κάνει διότι θεωρεί ότι πραγματικά ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που, χάρη στο φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, έχει επιβληθεί στα πάθη του, διαθέτει καθαρή συνείδηση και είναι ελεύθερος από την αμαρτία. Και όταν στρέφεται εναντίον κάθε επαναστατικής κινήσεως για την ανατροπή της οθωμανικής εξουσίας, μολονότι συμπάσχει, σύμφωνα με το ευαγγελικό πρόσταγμα «κλαίειν μετά κλαιόντων» (Ρωμ. 12, 15) και «είτε πάσχει εν μέλος, συμπάσχει πάντα μέλη», (Α’ Κορ. 12, 26), αυτό οφείλεται, όχι μόνο στο δικαιολογημένο φόβο του ότι «σφοδρά επικίνδυνον ήτον και είναι εις όλον το γένος των χριστιανών, όσοι ζουν υποκάτω εις τούτην την επικράτειαν, ένα τοιούτον τόλμημα», αλλά και στην πεποίθηση του, που στηρίζεται σε πλήθος συναφών χωρίων της Αγ. Γραφής, ότι η εξουσία είναι από Θεού. Μεταξύ άλλων ο Αθανάσιος ο Πάριος αναφέρεται: στην προς Ρωμαίους επιστολή του Παύλου (κεφ. 13, 1-7), όπου τονίζεται ότι κάθε εξουσία πηγάζει από το Θεό και όσοι αντιτάσσονται σ’ αυτήν αντιστέκονται στην εντολή του Θεού, όπως και στην περικοπή της ίδιας επιστολής (κεφ. 12, 17-19), όπου τονίζεται «μηδενί κακόν αποδιδόντες… ει δυνατόν, το εξ υμών μετά πάντων ανθρώπων ειρηνεύοντες…», που, κατά την άποψή του, δεν αφήνει περιθώρια αντιστάσεως, αφού μάλιστα, όπως τονίζεται στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, «ο υπομείνας εις τέλος, ούτος σωθήσεται» (Ματθ. 10, 22). Άλλωστε, τα εξωτερικά πλαίσια, όσο σκληρά κι αν είναι, ουδέποτε κατάφεραν να εμποδίσουν την εκδήλωση της αληθούς πίστεως. Όποτε το επεχείρησαν, η Εκκλησία πλούτισε με νέους μάρτυρες και αγίους. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρει ο Πάριος τους Χριστιανούς των τριών πρώτων αιώνων, που στους φρικτούς διωγμούς που υπέστησαν από τους εθνικούς επέδειξαν θαυμαστή αντοχή, διατηρώντας έτσι την αληθινή ελευθερία, την ελευθερία της συνειδήσεως.
Οι φορείς των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως είναι «εσκοτισμένοι» διότι αδυνατούν να κατανοήσουν ότι μέσα στην ιστορία δρα η θεία πρόνοια. Εάν λοιπόν ο Θεός διέκρινε ότι θα απέβαινε προς όφελος των χριστιανών η ελευθερία από τους δυνάστες, θα φρόντιζε να τους την εξασφαλίσει. Όμως, «όταν η δουλεία τούτη του κόσμου, εις εκείνους όπου ηξεύρουν να υπομένουν, προξενεί την αιώνια ζωήν, η οποία είναι το μόνο τέλος του χριστιανισμού, τι λοιπόν θέλομεν να αγωνιζόμεθα ολωσδιόλου δια την πρόσκαιρον τούτην ζωήν; Ημών το πολίτευμα εν ουρανοίς υπάρχει». Αυτή η πρόταξη, έναντι κάθε κοσμικής ευδαιμονίας, της αιωνίου ζωής και η εσχατολογική θεώρηση του κόσμου νοηματοδοτούσε ανέκαθεν την παρούσα ζωή στη σκέψη των ορθοδόξων κι όπως μας είναι γνωστό η δύναμη αυτής της πίστεως συνετέλεσε στην αυτοσυνειδησία του Γένους.
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΑΡΟΝΑΞΙΑΣ – ΙΕΡΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΚΑΤΟΝΤΑΠΥΛΙΑΝΗΣ ΠΑΡΟΥ ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ο ΠΑΡΙΟΣ
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ (ΠΑΡΟΣ 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ – 4 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1998) – ΠΑΡΟΣ 2000
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΜΟΡΦΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΠΕΡΙ ΣΥΧΝΗΣ ΘΕΙΑΣ ΜΕΤΑΛΗΨΕΩΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΠΑΡΙΟ