Οάνα Ιφτίμε – Αλέξανδρος Ιφτίμε
ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ
Απόσπασμα από το εξαιρετικό βιβλίο: «ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ, Επιστήμη; Πίστη; Ιατρική; Μαγεία;»
Κοινωνικό και ιστορικό περιβάλλον στη Ρωσία κατά τον ΙΘ’ αιώνα
Θα ήταν, επίσης, χρήσιμη μία σύντομη εξέταση του ιστορικού περιβάλλοντος(1). Μαθαίνοντας περισσότερα για το κοινωνικό και εκκλησιαστικό περιβάλλον της εποχής, θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα πως οι μέλλοντες άγιοι υιοθετούσαν τις ανωτέρω θέσεις.
Οι πρώτοι ομοιοπαθητικοί στη Ρωσία ήταν Δυτικοί, κατά το πλείστον Γερμανοί γιατροί. Φαίνεται ότι οι πρώτοι ομοιοπαθητικοί χρησιμοποιούσαν μεθόδους οι οποίες δεν ήταν ακριβώς ομοιοπαθητικές, αλλά μάλλον «ημι-ομοιοπαθητικές»· συνταγογραφούσαν μη διαλελυμένα βάμματα σύμφωνα με το νόμο των ομοίων. Βαθμιαία, οι νέες ιδέες έγιναν γνωστές και δημιούργησαν όλο και περισσότερους προσήλυτους μεταξύ των ιατρών και του κοινού (συμπεριλαμβανομένων και των μελών της Τσαρικής οικογένειας και του κλήρου), που είχαν εντυπωσιασθή από τα αποτελέσματά τους.
Πρέπει να υπογραμμισθή ότι αυτή η πεποίθηση οικοδομήθηκε επί των ορατών αποτελεσμάτων της ομοιοπαθητικής(2). Δεν κατέκτησε τους ανθρώπους η συνέπεια του συστήματος, αλλά κυρίως τα ορατά «θετικά» αποτελέσματά του. Επίσης, πρέπει να υπογραμμισθή ότι μερικές φορές μεταξύ των προσηλύτων περιλαμβάνονταν επιφανή δημόσια πρόσωπα σε διάφορες καίριες θέσεις, τα οποία χρησιμοποίησαν την προσωπική τους επιρροή ευνοώντας την ομοιοπαθητική.
Μία ουσιαστική στιγμή στην ιστορία της ομοιοπαθητικής στη Ρωσία είναι εκείνη της μεγάλης επιδημίας της χολέρας, η οποία συνέβη τον 19ο αιώνα και αποτέλεσε για τη Ρωσική Αυτοκρατορία ένα σοβαρό αποσταθεροποιητικό παράγοντα. Οι αλλοπαθητικοί του καιρού εκείνου ήταν ανίσχυροι μπροστά στη νόσο και οι προσπάθειές τους μόνο χειροτέρευσαν την κατάσταση με τις ανεπαρκείς συστάσεις, όπως η χρήση της αφαιμάξεως ή των καθαρτικών στους ασθενείς που έπασχαν από χολέρα. Κάτω από αυτές τις απέλπιδες περιστάσεις, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να βρουν καταφύγιο σε άλλες μεθόδους.
Χορηγούνταν ομοιοπαθητικά φάρμακα στα νοσοκομεία και από τους γαιοκτήμονες στους χωρικούς τους. Δεδομένα που αφορούσαν στην επιδημία και στα αποτελέσματα για την θεραπεία της χολέρας αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης της εθνικής στατιστικής υπηρεσίας. Ένας από τους στατιστικολόγους, ο οποίος κατείχε μία θέση επαρχιακού επιθεωρητού στα νοσοκομεία για τη χολέρα, ο Semyon Nikolayevich Korsakov, ήταν προσήλυτος της ομοιοπαθητικής. Αυτός επινόησε τη δική του μέθοδο διαλύσεως και θεράπευε κάθε έναν του περιβάλλοντος του με ομοιοπαθητικά φάρμακα. Ο θείος του, Ναύαρχος Nikolaj Semyonovich Mordvinov, ήταν μέλος του Συμβουλίου της Πολιτείας και ο Αρμόδιος για τη συγκέντρωση των αποτελεσμάτων της στατιστικής που έδειχνε την επιτυχία των ομοιοπαθητικών θεραπειών κατά της χολέρας. Ο N. S. Mordvinov εξέδωσε το πρώτο φυλλάδιο της ομοιοπαθητικής, το οποίο δημοσιεύθηκε στη Ρωσία το έτος 1831.
Προκειμένου να πληροφορηθή η Πολιτεία για τα κοινωνικά και οικονομικά οφέλη των ομοιοπαθητικών θεραπειών, αναλήφθηκαν ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Το Ιατρικό Συμβούλιο είχε αναλάβει το έτος 1831 να εκδώση απόφαση, η οποία δημοσιεύθηκε το έτος 1832· αυτή ήταν εναντίον της ομοιοπαθητικής, την οποία θεωρούσε ανήμπορη να ασχοληθή με επικίνδυνες νόσους. Ασκήθηκαν πιέσεις, με αποτέλεσμα το τελικώς Αρμόδιο Συμβούλιο της Πολιτείας να απαγορεύση με νόμο την ομοιοπαθητική.
Όμως, εξ αιτίας των προσπαθειών του Ναυάρχου N. S. Mordvinov, του Υπουργού της Εκπαιδεύσεως A. Ν. Golitsyn και του Διευθυντού της Πολιτείας A. Khitrovo (και πιθανώς υπό την επιρροή του Τσάρου Νικολάου του Α’), το Συμβούλιο της Πολιτείας εψήφισε νόμο το έτος 1833 που επέτρεπε την πρακτική της ομοιοπαθητικής υπό ορισμένες προϋποθέσεις (μόνον από ιατρούς που είχαν άδεια και από φαρμακοποιούς, με την υποχρέωση να παρουσιάζουν μηνιαίες αναφορές στις επίσημες ιατρικές αρχές). Μερικοί ιατροί προσπάθησαν να εφαρμόσουν την ομοιοπαθητική σε κρατικά νοσοκομεία. Το πρώτο ομοιοπαθητικό περιοδικό εκδόθηκε τη δεκαετία του 1860 και το πρώτο ομοιοπαθητικό νοσοκομείο ιδρύθηκε την εποχή εκείνη, αλλά στη συνέχεια έκλεισαν για οικονομικούς λόγους. Ιδρύθηκαν ομοιοπαθητικές εταιρείες και νοσοκομεία, τα οποία διατηρήθηκαν η εξαφανίσθηκαν ανάλογα με την οικονομική κατάσταση και τις φιλοδοξίες. Το έτος 1882 το Ιατρικό Συμβούλιο πάλι εξέδωσε αρνητική απόφαση σχετικά με την πρόταση της θεραπείας της διφθερίτιδας στα παιδιά με ομοιοπαθητικά μέσα. Το ιατρικό κατεστημένο ήταν σταθερά εχθρικό προς τους ομοιοπαθητικούς(3), θεωρώντας την ομοιοπαθητική μία «άρνηση της επιστήμης», «αγυρτεία» και «πολλαπλασιασμό της άγνοιας» (όπως εκφράσθηκε στο σημαίνον ιατρικό περιοδικό Vrach). Ομοιοπαθητικοί ιατροί εκδιώχθηκαν από αλλοπαθητικές ιατρικές εταιρείες και η εταιρεία του Pigorov, η μεγαλύτερη ιατρική εταιρεία στη Ρωσία, κατηγόρησε την ομοιοπαθητική ως μαγεία (1904).
Η ρωσική κοινωνία υπέφερε από έντονες αντιφάσεις αναφορικά με την ιατρική πρακτική. Ειδικευμένοι ιατροί δεν προσλαμβάνονταν από την Πολιτεία (και με λίγες εξαιρέσεις είχαν μικρές πιθανότητες να εξοικονομήσουν τα προς το ζην από ιδιωτική άσκηση της ιατρικής), ενώ ο αριθμός τους, ιδιαίτερα στην επαρχία, ήταν εξαιρετικά ανεπαρκής. Η αποκέντρωση της Διοικήσεως (εγκαθίδρυση του συστήματος zemstvo(4)) επέφερε κάποιες προόδους, αλλά δεν επέλυσε το πρόβλημα, καθώς οι μισθοί που προσφέρονταν από το σύστημα αυτό δεν ήταν ελκυστικοί για τους ιατρούς. Οι άνθρωποι ζητούσαν βοήθεια από κατώτερο ιατρικό προσωπικό, το οποίο μερικές φορές ήταν ελάχιστα ειδικευμένο, από ηλικιωμένους άνδρες και γυναίκες που ασκούσαν την παραδοσιακή ιατρική και γενικώς από οποιονδήποτε είχε κλίση να παρέχη φροντίδα για την υγεία.
Οι ομοιοπαθητικοί ήταν μάρτυρες αυτών των προβλημάτων του συστήματος zemstvo και χρησιμοποίησαν αυτά στην προπαγάνδα τους(5). Οι ομοιοπαθητικές εταιρείες και μεμονωμένα πρόσωπα δημοσίευσαν προπαγανδιστικά βιβλία και φυλλάδια, από τα οποία θα πάρουμε μόνο ένα παράδειγμα- το έτος 1866 οι Nicholas Grech και Vasily Deriker εξέδωσαν το βιβλίο «Περί των Μεθόδων Προστασίας της Δημόσιας Υγείας. Μία Γνώμη ενός Ξένου που Προτάθηκε στις Συσκέψεις για το Zemstvo και στις Αρχές», προσπαθώντας να πείσουν ότι η ομοιοπαθητική έπρεπε να υιοθετηθή από το Zemstvo, καθώς ήταν ασφαλής, ανέξοδη και διαθέσιμη σε μορφωμένους ανθρώπους, χωρίς ιατρική εκπαίδευση. Οπωσδήποτε, «Αυτοί (οι ομοιοπαθητικοί) εισηγήθηκαν προτάσεις, ιδέες κ.τ.λ. χωρίς να λένε με ποιο τρόπο αυτές θα επιτευχθούν (…) Στην πραγματικότητα, δεν είχαν τίποτε οριστικό να προτείνουν στο Zemstvo, αλλά μάλλον πρόσφεραν μόνον ιδέες χωρίς καμία πρακτική βάση»(6).
Εις πείσμα αυτού και της ισχυρής αντιθέσεως των ιατρικών αρχών της Πολιτείας, δύο επαρχίες του συστήματος Zemstvo εκδήλωσαν το ενδιαφέρον τους για την πειραματική εισαγωγή της ομοιοπαθητικής στο σύστημα της υγειονομικής φροντίδας τους. Όμως, δεν έγινε τίποτε, διότι «ευθύς ως η συζήτηση μεταφέρθηκε από το πεδίο της προπαγάνδας στη σκληρή πραγματικότητα, οι Ρώσοι ομοιοπαθητικοί απέδειξαν την ανικανότητά τους να εφοδιάσουν το Zemstvo τόσον με ομοιοπαθητικούς ιατρούς όσο και με διδασκάλους της ομοιοπαθητικής. (…) Οι ομοιοπαθητικοί απεδείχθησαν καλοί στις συζητήσεις, αλλά απολύτως ανίκανοι στην πρακτική ζωή»(7). Η ομοιοπαθητική, οπωσδήποτε, διαδόθηκε από τους γαιοκτήμονες, τους καθηγητές και τον κλήρο, οι οποίοι έγιναν οπαδοί της.
Η σχέση μεταξύ της ομοιοπαθητικής και της Εκκλησίας ήταν γενικώς επιβοηθητική. Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνος ο κλήρος αυξήθηκε σε αριθμό, αλλά ωφελήθηκε λιγότερο σε θεολογική μόρφωση λόγω της πολιτικής της Πολιτείας, η οποία είχε σκοπό την «απλοποίηση» της Εκκλησίας. Οπωσδήποτε, ο κλήρος ακολούθησε τη γενική τάση της κοινωνίας, τη ζέση για απόκτηση γνώσεως, έτσι ώστε ιερείς ήταν συχνά μη ειδικοί ιστορικοί, εθνογράφοι και θεραπευτές. Η προσφορά θεραπείας συνεισέφερε στη συντήρησή τους -δεδομένου ότι η Πολιτεία δεν τους χορηγούσε οποιοδήποτε μισθό- και ήταν παραδοσιακά μέρος της φροντίδος τους για τους ενορίτες τους. Αντιθέτως με την αλλοπαθητική, η ομοιοπαθητική εκλαμβανόταν ως προσβάσιμη σε κάθε μορφωμένο πρόσωπο. Επίσης, οι ιατροί αντιπαθούσαν βαθιά τους λαϊκούς που παρενέβαιναν στο μονοπώλιό τους, της φροντίδος της υγείας, έτσι ώστε σπανίως αποδέχονταν ότι οι κληρικοί και άλλοι μορφωμένοι άνθρωποι θα μπορούσαν να συνεπικουρούν και να συνεργάζονται με αυτούς.
Αντιθέτως, οι ομοιοπαθητικοί τόνιζαν ότι ο κλήρος θα πρέπει να παρέχη υγειονομική φροντίδα· μάλιστα, δημοσίευσαν ομοιοπαθητικά κείμενα για ιερείς(8), κολακεία η οποία απέδωσε, μαζί με άλλες αιτίες που αναφέρθηκαν προηγουμένως, για να προσελκύσουν τον κλήρο στην ομοιοπαθητική.
Συνέβη, επίσης, «προσηλυτισμός» (στην ομοιοπαθητική) μεταξύ των κληρικών που βασίζονταν σε εμπειρία «από πρώτο χέρι» για την ομοιοπαθητική, μερικοί από τους οποίους κατείχαν σημαίνουσες θέσεις. Παραδείγματος χάριν, ο Αρχιμανδρίτης Βενιαμίν από το Irkutsk (ο οποίος επίσης έγινε μέλος της ομοιοπαθητικής κοινότητας) έπεισε τον Αρχιεπίσκοπό του να εφοδιασθούν οι ιεραπόστολοι με ομοιοπαθητικά φάρμακα και φυλλάδια. Οι ικανότητές τους εντυπωσίασαν τους διδασκάλους των Βουδιστών, οι οποίοι ασκούσαν ιατρική, και οδήγησαν πολλούς γηγενείς να ασπασθούν την Ορθοδοξία. Έτσι, το έτος 1871 η Επιτροπή της Ορθόδοξης Ιεραποστολικής Αποστολής αναγνώρισε το ρόλο της ομοιοπαθητικής «για τον Χριστιανισμό».
Οι αλλοπαθητικοί συχνά σχολίασαν πικρόχολα το ρόλο των μορφωμένων προσήλυτων στην εξάπλωση της ομοιοπαθητικής. «Οπωσδήποτε, ο,τιδήποτε θα μπορούσε πραγματικά να συμβή, δεδομένου ότι η ομοιοπαθητική υποστηρίζεται από υψηλόβαθμα πρόσωπα από τη μία πλευρά και από τους ιερείς και τους καθηγητές από την άλλη. Ενώ έπρεπε να χύνουν φως και γνώση, αυτοί (ιερείς και καθηγητές), αντιθέτως, σκορπούν σκοτάδι και άγνοια»(9).
Σε ορισμένες περιόδους του 19ου αιώνα η βασική ιατρική γνώση εισήχθη στα προγράμματα σπουδών των θεολογικών Σχολών· η πρωτοβουλία αυτή δεν ήταν αρεστή ούτε στην Εκκλησία ούτε στους μέλλοντες ιερείς (καθώς αυτό απαιτούσε επιμερισμό της προσοχής και των προσπαθειών τους) ούτε στους εκπαιδευμένους ιατρούς. Κατά την περίοδο του αρχι-αντιπροσώπου Konstantin Petrovich Pobedonostsev(10), ενός συντηρητικού ο οποίος είχε ως στόχο την ενίσχυση του συνδέσμου Κράτους-Εκκλησίας, η Πολιτεία απαιτούσε να επανεισαχθούν στα προγράμματα σπουδών μη-πνευματικές ενασχολήσεις, όπως η αγρονομία ή η ιατρική. Η αλλοπαθητική ιατρική θεωρούνταν από τους συντηρητικούς τσαρικούς κύκλους ως το βασίλειο της αθεΐας και του φιλελευθερισμού, όπου ευδοκιμούσαν άνθρωποι με ριζοσπαστικές ιδέες, οι οποίοι ασκούσαν κριτική προς την Πολιτεία και την Εκκλησία. Αντίθετα, οι ομοιοπαθητικοί υιοθετούσαν μία τελείως διαφορετική στάση, παραχωρήσεως προς την Πολιτεία και την εκκλησιαστική αρχή, η οποία προσανατόλιζε τις προτιμήσεις των επισήμων προς αυτούς(11).
Το έτος 1890 το επίσημο περιοδικό Tserkovnye vedomosti (στο οποίο κάθε Ενορία ήταν υποχρεωμένη να έχη συνδρομή) επισύναψε ένα φυλλάδιο για την ομοιοπαθητική, με την έγκριση του αρχι-αντιπροσώπου του Τσάρου. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ακόμη περισσότεροι ιερείς έγιναν ομοιοπαθητικοί. Πρέπει να προστεθή ότι οι εκδότες των κύριων Εκκλησιαστικών εκδόσεων (Tserkovnyie vedomosti -Church Gazette; Kievskie eparkhialnye vedomosti -The Kiev Eparchial Gazette) ήταν οπαδοί της ομοιοπαθητικής.
Η Ιερά Σύνοδος της Ορθόδοξης Ρωσικής Εκκλησίας προγραμμάτιζε για έτη τη διδασκαλία των βασικών αρχών της ομοιοπαθητικής στα θεολογικά σεμινάρια, αλλά αυτά τα σχέδια ουδέποτε εφαρμόσθηκαν (με εξαίρεση ορισμένες διαλέξεις στην Οδησσό). Αυτό, οπωσδήποτε, θα ήταν αδύνατο να γίνη εξ αίτιας της ελλείψεως ειδικευμένων διδασκάλων, δεδομένου ότι οι πλείστοι ομοιοπαθητικοί δεν ήταν ιατροί (όπως απαιτείται για την διδασκαλία ιατρικών θεμάτων)(12).
Συνοψίζοντας, η ευνοϊκή στάση της Εκκλησίας έναντι της ομοιοπαθητικής στην προ-επαναστατική Ρωσία είναι δυνατόν να θεωρηθή ότι αποτελούσε συνέπεια ενός πλέγματος παραγόντων· αυτοί εκτείνονταν από την ειλικρινή φροντίδα των κληρικών για τους ανθρώπους έως την έλλειψη επιστημονικής και θεολογικής πληροφορήσεως, την αφέλεια και την τυφλή, μη ευαγγελική εμπιστοσύνη, που επιδεικνύονταν σε διάφορες αυθεντίες, τουλάχιστον από μερίδα του κλήρου και του ποιμνίου.
Δυστυχώς, οι ίδιοι δαίμονες, που κυνηγούσαν την Ρωσία τον 19ο αιώνα, συνεχίζουν σήμερα να βασανίζουν τους Ορθοδόξους με ακόμη μεγαλύτερη δύναμη και επιτυχία, στο σχέδιο μιας μεταμοντέρνας, σχετιστικής περιόδου, προσανατολισμένης προς τη Νέα Εποχή. Κάποιος μπορεί για μία ακόμη φορά να διαπιστώση την ασυλλόγιστη προώθηση της εναλλακτικής ιατρικής με την τυφλή, μη ευαγγελική υποταγή σε διάφορες αυθεντίες, χωρίς πρώτα να εξετάση πόσο συμβατές είναι τέτοιες προτάσεις με την αιώνια διδασκαλία της Εκκλησίας.
(1) Τεκμηριωμένο κυρίως από τον Bojanus Κ., ToMeonamun β Poccuu, ΤιιποΓραφιιιι B. B. /Ηβιλ/ι,οβιι, MocKBa, 1882 (Bojanus, Homeopathy in Russia, επίσης διαθέσιμο στη διεύθυνση http://www.homeoint.ru/ homeopathy/history/bojanus historyl.htm), Kotok A. (2001) The history of homeopathy in the Russian Empire until World War I, as compared with other European countries and the USA: similarities and discrepancies (on-line version of A. Kotok’s PhD thesis, διαθέσιμη στη διεύθυνση http:/ /www.homeoint.org/books4/kotok/index.htm), Ostrovsky A. (2008) History of Homeopathy in Russia, in The History of Homeopathy, Homeopathic Medicine Diploma Course, Davinci College of Holistic Medicine, Larnaca, Cyprus (http://www.collegenaturalmedicine.com/ COURSES%20PDF/History%20of%20Homeopathy%20 -%20Lesson%201.pdf), Jütte R. (2006) The Hidden Roots: A History of Homeopathy in Northern, Central and Eastern Europe, transi. By Saar Μ., Institute for the History of Medicine of the Robert Bosch Foundation, Stuttgart, Germany (εστιασμένη στις χώρες τής Βαλτικής, μεταξύ των πρώην περιοχών τής Ρωσσικής Αυτοκρατορίας).
(2) ΒΛ. Bojanus’ examples, again the examples and Kotok’s comment in Kotok, op. cit., 1.7 Conversions: A Russian Example
(3) Φαίνεται ότι στήν περιοχή τής Βαλτικής ή σύγκρουση μεταξύ τών άλλοπαθητικών καί τών ομοιοπαθητικών ήταν Λιγότερο οξεία.
(4) Μία μορφή τοπικής κυβερνήσεως πού υιοθετήθηκε σέ όλη την Ρωσική Αυτοκρατορία την εποχή τού Τσάρου Αλεξάνδρου τού Β’ (1855-1881).
(5) Kotok A., op. cif., 3.5 Physicians within zemstvo medicine .
(6) Kotok A., op. cil. 3.7 Zemstvo-directed homeopathic propaganda.
(7) Kotok A., op. cit., 3.8 The Novgorod-Seversk zemstvo experience.
(8) Π.χ. φυλλάδιο του Vasily Deriker’s brochure To the priests and all educated men about domestic treatment within the people, το οποίο αναδημοσιεύθηκε τέσσσερις φορές δηλώνοντας ότι: «Εξ αιτίας τού γεγονότος ότι τα “αλλοπαθητικά” φάρμακα θα μπορούσαν να είναι πολύ επικίνδυνα στα χέρια απλών ανθρώπων, ή πλέον κατάλληλη θεραπεία πρέπει να είναι ομοιοπαθητική» (apud Kotok A., op. cit., 4.2.2 Russian Orthodox clergy in the reformed Russia) και ότι μιά τέτοια θεραπεία «έφερε μόνο τον κίνδυνο τής αθώας απώλειας τού χρόνου τού ασθε- νούς, ενώ οι ιατροί είναι πάντως απόντες» (Kotok A., έ.ά.).
(9) Vrach, 1895,24, p. 693, apud Kotok A., op. cit., 4.3.5 (i) Discussions on teaching homeopathy in seminaries.
(10) « Ό “αρχι-αντιπρόσωπος» (a.k.a. Ober-Procura- tor, oöep-npoKypop, in Russian) ήταν ένα μέλος τής κυ- βερνήσεως τού Τσάρου και η λαϊκή κεφαλή (αρχή) τής Ιεράς Συνόδου. Ο K. Ρ. Pobedonostsev ήταν ένας από τούς πλέον φημισμένους, Λόγω τής ισχύος και τής επιρροής του.
(11) Μλμη A, ΠραβοελαβΗα au zoMeonamuil? (Ilin A., Is homeopathy Orthodox?), διαθέσιμο στη διεύθυνση http: / / www.homeorealhelp.ru /pravl.html. Ο συγγραφέας, Fr. Antonyj Ilin είναι ένας ’Ορθόδοξος ιερέας και ομοιοπα- θητικός.
(12) Kotok A., op. cil., ibidem. ΟKotok στηρίζει αυτή τη διαβεβαίωση με αποδεικτικά στοιχεία τής εποχής. Όμως, άλλοι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι ή ομοιοπαθητική διδασκόταν σέ σεμινάρια. (Μαμή A., op. eit.).
Συγγραφείς:
Οάνα Ιφτίμε,Βιολόγος, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου.
Αλέξαντρος Ιφτίμε,Βιολόγος, Ερευνητής στο Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας «Grigore Antipa» του Βουκουρεστίου.
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
ΟΙ «ΞΥΠΟΛΥΤΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ» ΤΟΥ ΜΑΟ: Η Μυστική Ιστορία της Κινέζικης Ιατρικής
