+Αρχιμ. Δανιήλ Γούβαλη
Στις παραμονές τού Β’ Παγκοσμίου πολέμου ανακαλύφθηκε από τον Βρεταννό επιστήμονα Ουάτσον Ουάτ, μία σπουδαιότατη συσκευή που φάνηκε πολύ χρήσιμη στον πόλεμο που επακολούθησε. Παρείχε την πρωτοφανή δυνατότητα να επισημαίνωνται τα εχθρικά αεροπλάνα ή πλοία, έστω κι’ αν επικρατούσε συννεφιά ή σκοτάδι. Πρόκειται για το γνωστό σε όλους μας ραντάρ (στην ελληνική μπορεί να ονομασθή ραδιοεντοπιστής).
Η περίφημη αυτή συσκευή απαρτίζεται βασικά από έναν πομπό κι’ έναν δέκτη. Με άλλα λόγια αποτελεί έναν ραδιοσταθμό. Ο πομπός παράγει κύματα που μέσω μιας μεταλλικής κεραίας αποστέλλονται προς κάποια κατεύθυνσι. Αν τύχη και συναντήσουν εμπόδιο στην διαδρομή τους θα ανακλασθούν, δηλαδή θα επιστρέψουν πίσω, οπότε θα συλληφθούν από τον δέκτη. Στην συνέχεια προβάλλονται σε ειδική οθόνη σαν της τηλεοράσεως. Έτσι ο χειριστής βλέπει το εμπόδιο.
Ορθά είπαν ότι σε περίοδο ειρήνης το ραντάρ προστατεύει σαν φύλακας άγγελος τα πλοία και τ’ αεροπλάνα. Τα πρώτα από συγκρούσεις με άλλα πλοία, με βράχια, με παγόβουνα. Τα δεύτερα από κορυφές βουνών, από άλλα αεροπλάνα…
Τα κύματα που χρησιμοποιούνται στην συσκευή του ραντάρ είναι ηλεκτρομαγνητικά. Πρόκειται για κύματα αόρατα στο μάτι τού ανθρώπου, μεγάλης συχνότητας, που η φύσις τους και οι ιδιότητές τους είναι όμοιες με τού φωτός. Δηλαδή διαδίδονται κι’ αυτά με την ταχύτητα τού φωτός. Όταν προσπέσουν σε κάποιο αντικείμενο, ιδίως μεταλλικό, ανακλώνται ακολουθώντας τους ίδιους νόμους με τους οποίους ανακλάται και το φως.
Όλη η υπόθεσις ραντάρ συνοψίζεται στην φράσι: ανάκλασις ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων.
Χρησιμώτατη συσκευή, διότι προσφέρει τόσες υπηρεσίες στον άνθρωπο, όχι μόνο σε καιρό πολέμου, αλλά και σε καιρό ειρήνης. Τελευταία χρησιμοποιείται ευρύτατα και στην αστρονομία, αφού επιτυγχάνονται μ’ αυτό μετρήσεις και ανιχνεύσεις που αδυνατούν να γίνουν με τα τηλεσκόπια, διότι σ’ αυτά προξενούν προβλήματα οι ακτίνες τού ήλιου. Το ραντάρ όμως δεν επηρεάζεται από τις ηλιακές ακτίνες, και εκπέμπει τα κύματα του όπου θέλει και όποτε θέλει.
Αλλά, όπως διεπίστωσαν οι φυσιοδίφες, συσκευή σαν αυτήν χρησιμοποιούν από αιώνες οι νυχτερίδες! Ο τρόπος της λειτουργίας είναι ο ίδιος. Μόνη διαφορά είναι ότι γίνεται ανάκλασις υπερηχητικών κυμάτων.
Να πούμε δύο λόγια γι’ αυτά τα κύματα.
Όταν ένα σώμα υποστή παλμική κίνησι, παράγει ήχο. Ο αριθμός των δονήσεων σ’ ένα δευτερόλεπτο ονομάζεται συχνότητα. Όταν η συχνότητα είναι υψηλή, ομιλούμε για υπέρηχους. Πιο συγκεκριμένα: Όταν οι δονήσεις στο δευτερόλεπτο υπερβαίνουν τις 20.000, οι παραγόμενοι ήχοι δεν μπορούν να συλληφθούν από το ανθρώπινο αυτί. Πρόκειται για τους υπέρηχους. Όταν είναι κάτω των 16, ομιλούμε για υπόηχους.
Η δόξα της ανακαλύψεώς των ανήκει στους αδελφούς Πέτρο και Παύλο Κιουρί (1880). Οι υπέρηχοι παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον γιατί μεταφέρουν μεγάλη ενέργεια. Σήμερα τους χρησιμοποιούν σε ποικίλες εφαρμογές: Στην δημιουργία νέων τύπων μεταλλικών κραμάτων και μειγμάτων, στις Ιατρικές διαγνώσεις (υπερηχογραφήματα˙ έχουν το πλεονέκτημα να διασχίζουν τους ζωικούς ιστούς χωρίς να προκαλούν βλάβες), στην εκτέλεσι χειρουργικών επεμβάσεων, στην επιτάχυνσι των χημικών αντιδράσεων, στο καθάρισμα των καπνοδόχων, στην πλύσι ενδυμάτων κλπ. Η πρώτη τους πρακτική χρήσις έγινε το 1917 και αφορούσε ανίχνευσι υποβρυχίων.
Ας ιδούμε τώρα τους υπέρηχους σε συσχετισμό με την νυχτερίδα.
Το περίεργο αυτό θηλαστικό και χειρόπτερο, παρ’ όλο που έχει ασθενική όρασι, μπορεί και κινείται άνετα και ταχύτατα μέσα στα σκοτάδια. Πετάει στην βαθειά νύχτα και πιάνει πολυάριθμα έντομα, χωρίς ποτέ να σκοντάψη σε σύρματα ή κλαδιά ή κολώνες ή τοίχους.
Υπάρχουν μάλιστα μεγάλα σπήλαια όπου ζουν αναρίθμητες, κινούνται, πετούν και πηγαινοέρχονται χωρίς να συγκρούωνται μεταξύ τους. Ακόμη κι’ αν κάποιος τους βγάλη τα μάτια, αυτές θα κινούνται με μεγάλη άνεσι μέσα στα σκοτάδια.
Τον περασμένο αιώνα ο Ιταλός επιστήμονας Λάζαρος Σπαλατζάνι έκανε ένα αξιόλογο πείραμα. Άπλωσε σε δωμάτιο ένα δίχτυ, βάζοντας και πολλά κουδουνάκια επάνω του. Αχρήστεψε τα μάτια μιας νυχτερίδας και την άφησε να πετάη μέσα στο δωμάτιο. Θα σκόνταφτε άραγε επάνω στις κλωστές; Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, αμέσως θα χτυπούσαν τα κουδουνάκια. Διαπιστώθηκε με μεγάλη κατάπληξι πως ποτέ δεν χτύπησε πάνω στο δίχτυ· πράγμα που υποδήλωνε την ύπαρξι κάποιου άλλου μυστηριώδους τρόπου προσανατολισμού.
Κατοπινές έρευνες διαλεύκαναν το μυστήριο. Εξακριβώθηκε ότι διαθέτει μία εξαιρετικά πολύπλοκη συσκευή που λειτουργεί σαν το ραντάρ, με την διαφορά, όπως το είπαμε, ότι στην θέσι των ραδιομαγνητικών έχουμε υπερηχητικά κύματα. Γι’ αυτό το σύστημα χαρακτηρίζεται σ ό ν α ρ (*) (στα ελληνικά ηχοεντοπισμός).
Κάθε νυχτερίδα από τον λάρυγγά της που είναι οστέινος, συμπαγής, με πολλούς δυνατούς μυς εκπέμπει ήχους – κρότους. Επειδή υπερβαίνουν την ακουστική μας δυνατότητα τους ονομάζουμε υπέρηχους. Οι εκπομπές είναι σύντομες και διακεκομμένες, συνήθως είκοσι ή τριάντα στο δευτερόλεπτο — ανάλογα βέβαια και με το είδος της νυχτερίδας. Όταν το χειρόπτερο βρίσκεται σε ανάπαυσι, υποχωρούν στις πέντε ή δέκα. Όταν όμως αντιμετωπίζη πτήσι με πολλά εμπόδια, ανεβαίνουν στις πενήντα. Και όταν αγωνίζεται να συλλαβή την λεία του, προχωρούν περισσότερο.
Οι υπέρηχοι αυτοί βγαίνουν έξω από τα ρουθούνια (**), τα οποία, καθώς και ολόκληρη η μύτη, έχουν την κατασκευή μεγάφωνου που κατευθύνει τον ήχο προς ένα συγκεκριμένο σημείο. Πράγμα αξιοθαύμαστο!
Αν χρησιμοποιηθή κάποια μηχανή που ονομάζεται «ανιχνευτής νυχτερίδων», οι εκπομπές αυτές μπορούν να γίνουν προσιτές και σ’ εμάς. Τις μεταφράζει σε ήχους που μπορούμε ν’ ακούσουμε. Οι κρότοι θυμίζουν το κλικ που κάνουμε χτυπώντας την γλώσσα μας. Διακεκομμένοι. Άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγώτερο σύντομοι. Έτυχε να τους ακούσω σε μία ειδική τηλεοπτική εκπομπή. Ειδικό μαγνητόφωνο επέφερε επιβράδυνσι των ήχων τριάντα περίπου φορές. Παράλληλα, άλλο μηχάνημα, το παλμοσκόπιο, έδινε και οπτική εικόνα τού πράγματος. Ήταν κάτι το συγκινητικό. Σαν να παραμεριζόταν λίγο κάποιο παραπέτασμα και να φανερώνονταν τα ωραία και ιερά μυστικά της Δημιουργίας.
Μόλις οι υπέρηχοι προσκρούσουν σε οποιοδήποτε αντικείμενο, επιστρέφουν πίσω και συλλαμβάνονται από τους δέκτες που είναι σαν τού ραδιόφωνου. Αυτοί βρίσκονται στ’ αυτιά της.
Για το ότι οι δέκτες είναι τοποθετημένοι στ’ αυτιά δεν υπάρχει αμφιβολία. Έχει παρατηρηθή πως όταν είναι βουλλωμένα, χάνει αμέσως τον προσανατολισμό της και σκοντάφτει εδώ κι’ εκεί.
Πολύπλοκη και καταπληκτική συσκευή! Για να μην ακούση την φωνή της την ώρα που εκπέμπει, φράζει τ’ αυτιά με ένα ζευγάρι ακουστικών μυών, που σ’ αυτήν την περίπτωσι συστέλλονται. Μετά την εκπομπή διαστέλλονται, ώστε να διαπιστώση την ενδιαφέρουσα ανάκλασι τού ήχου.
Το μήνυμα που θα συλλάβουν τ’ αυτιά θα μεταδοθή στον εγκέφαλο, ώστε να ενεργήση ανάλογα. Έτσι η ηχώ που δημιουργείται από τις κραυγές της την βοηθεί να βρη τον δρόμο της. Από τον χρόνο που θα μεσολαβήση ανάμεσα στην εκπομπή τού κύματος και στην λήψι του, καταλαβαίνει την απόστασι τού αντικειμένου που βρίσκεται μπροστά της.
Εκπέμπονται λοιπόν υπερηχητικά κύματα από τον λάρυγγα, διοχετεύονται προς τα έξω από την μύτη, ανακλώνται και συλλαμβάνονται από τ’ αυτιά, και οδηγούνται για επεξεργασία στον εγκέφαλο. Τέλειο σύστημα ραντάρ! Η τελειότης του είναι τόσο θαυμαστή που οι φυσιοδίφες δεν κατώρθωσαν ακόμη να εξιχνιάσουν όλα τα μυστικά του. Και κατασκευασμένο σε τόσο ασύλληπτη σμικρότητα!
Ένας Γάλλος επιστήμων, ο Ζάν Μοντορσιέ, σημειώνει : «Όλη η ιστορία αυτή προϋποθέτει μία σειρά μηχανισμών (εκπομπή των «κλικ», σύστημα λήψεως των αυτιών) των οποίων η συνθετικότητα και η ακρίβεια προκαλεί τον θαυμασμό προ πάντων σε ό,τι αφορά τον εγκέφαλο, όπου ο μηχανισμός αναλύσεως των υπερηχητικών κυμάτων είναι απείρως πιο τελειοποιημένος από τα καλύτερα ραντάρ μας. Τα σήματα της νυχτερίδας επί παραδείγματι, πολύ ταχύτερα από τα δικά μας, διανύουν 30 χιλιόμετρα, ενώ τα δικά μας μόλις 3,4 στο ίδιο χρονικό διάστημα. Επί πλέον — κι’ αυτό το σημείο ειδικά έχει συγκλονίσει τους ηλεκτρονικούς και τους ειδικούς της «κυβερνητικής» (***) —οι άκρως μικροσκοπικές διαστάσεις της αναλυτικής αυτής συσκευής, οι οποίες καμμία σύγκρισι δεν δέχονται με τα δικά μας ραντάρ».
Άλλο καταπληκτικό φαινόμενο: Υπάρχουν πελώρια σπήλαια που ζουν εκατομμύρια νυχτερίδες και παρά ταύτα η καθεμία ξεχωρίζει τις δικές της υπερηχητικές εκπομπές — έχει δικό της μήκος κύματος— και ποτέ το δικό της ραντάρ δεν μπερδεύεται με των άλλων!
Αξιοθαύμαστο είναι το πως τα καταφέρνουν και ξεχωρίζουν από μία απλή αντήχησι, αν το εμπόδιο είναι κλαδί ή κουνούπι, αν πρόκειται δηλαδή για κάτι φαγώσιμο ή όχι. Άλλο μυστήριο αυτό. Επίσης, το πως μπορούν πετώντας να τρώνε το έντομο που συνέλαβαν και συγχρόνως να προσανατολίζωνται με την εκπομπή και λήψι κυμάτων.
Ιδιαίτερη εντύπωσι προκαλεί κάποια νυχτερίδα της Κεντρικής Αμερικής που εκτός από τα έντομα κυνηγάει και ψάρια. Τους έχει μεγάλη αδυναμία. Φαίνεται απίστευτο μα είναι αληθινό. Τα καταφέρνει και πιάνει ψάρια! Αλλά πως τα βρίσκει; Με το ραντάρ της. Το ψάρι που βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια τού νερού, μόλις προβή στην ελάχιστη κίνησι, μόλις κάνη να αναρριγήση μια ιδέα το νερό, είναι χαμένο. Το ηχοεντοπιστικό σύστημα της νυχτερίδας το προσδιορίζει με καταπληκτική, με τρομακτική ακρίβεια και το συλλαμβάνει στην στιγμή με τα γαμψά νύχια των πισινών ποδιών (αυτό το είδος της νυχτερίδας διαθέτει νύχια μυτερά σαν τού αετού). Το θύμα μεταφέρεται στο στόμα, για να φαγωθή όμως με ησυχία κατόπιν στην φωλιά.
Βλέπουμε λοιπόν κατορθώματα νυχτερίδων όχι μόνο στον αέρα, αλλά και στο υγρό στοιχείο.
Μετά απ’ όλα αυτά, σου λέει ο άλλος, ο άθεος, ότι δεν υπάρχει Θεός και ότι όλα έγιναν μόνα τους! Εδώ μία καρφίτσα, μία παραμάννα, ένας νυχοκόπτης για να γίνη, χρειάζεται να δούλεψη κάποιος νους. Νους που θα τα συλλαβή, νους που θα τα σχεδιάση, νους που θα τα κατασκευάση. Σύμφωνα με την λογική των άθεων, για τον νυχοκόπτη απαιτείται κάποιος νους, ενώ για τις υπερθαύμαστες συσκευές, όπως το ραντάρ της νυχτερίδας, αρκεί η τύχη και η κουτού ράδα!
Και κάτι άλλο : Ωρισμένοι άνθρωποι επηρεασμένοι από την θεωρία τού Δαρβίνου φαντάζονται όλα τα έμβια όντα σαν κρίκους μιας αλυσίδας. Από το ένα είδος, σου λένε, προέκυψε το άλλο «δια της εξελίξεως», χωρίς παρέμβασι και εποπτεία Δημιουργού.
Σ’ αυτούς υποβάλλουμε μία ερώτησι: Ας υποτεθή ότι εξετάζουμε τρεις συνεχόμενους κρίκους από την αλυσίδα τού ζωικού βασιλείου, τον Δ’, τον Ε’ και τον Ζ’. Ο Ζ’ παριστάνει την νυχτερίδα. Πως εξηγείται στον Ζ’ να υπάρχη μία τελειότατη συσκευή ραντάρ, χωρίς στον Δ’ και στον Ε’ να υπάρχη αυτή σε κάποια ατελέστερη μορφή; Γιατί να μη παρατηρούμε κι’ εδώ κάποια εξέλιξι;
Άλλη περίπτωσις: Στον κρίκο Κ’ συναντούμε μία τελειότατη συσκευή παραγωγής ηλεκτρισμού, χωρίς στους προηγούμενους κρίκους τον Θ’ και Ι’ να βλέπουμε κάτι ατελέστερο και εξελισσόμενο.
Τελευταία, σοβαροί επιστήμονες, παλαιοντολόγοι, γενετισταί, βιολόγοι, ανατόμοι είτε μόνοι τους είτε σε συνέδρια κηρύττουν σαν ανεπαρκή την θεωρία της εξελίξεως και υιοθετούν την υπόθεσι των μεγάλων και απότομων πηδημάτων. «Είναι μάταιο — τονίζουν — να παραδεχώμαστε την θεωρία της εξελίξεως σήμερα, αφού αναφύονται πολλά ερωτήματα για τα οποία δεν υπάρχουν απαντήσεις» (Sunday Times, 8-3-1981).
Εμπνεόμενοι οι επιστήμονες από τον τρόπο τού προσανατολισμού της νυχτερίδας κατεσκεύασαν ακουστικές συσκευές χρήσιμες στους τυφλούς, κάτι σαν «ηχητικά φαναράκια», που τους προειδοποιούν ακουστικά για κάθε εμπόδιο στον δρόμο τους. Με άλλα λόγια οι τυφλοί απέκτησαν τα μάτια της νυχτερίδας! Για πρώτη φορά τέτοιες συσκευές επινοήθηκαν και κατασκευάσθηκαν στην Αγγλία για ανθρώπους που έχασαν το φως τους σε πολεμικές υπηρεσίες.
Συσκευή σαν της νυχτερίδας συναντούμε και στα δελφίνια. Ευνοήθηκαν κι’ αυτά με ραντάρ. Σαν να μην έφθαναν τα τόσα άλλα χαρίσματά τους!
Τα δελφίνια εκπέμπουν υπερηχητικά κύματα σε συχνότητα 200.000 δονήσεων το δευτερόλεπτο. Με την αντήχησί τους ανιχνεύουν αυτό που βρίσκεται στον δρόμο τους. Προσδιορίζουν και την φύσι του, αν δηλαδή είναι κάτι που τρώγεται ή όχι. Η μέθοδος αυτή τού ηχο-εντοπισμού είναι σημαντική για την επιβίωσί τους, αφού δεν διαθέτουν όσφρησι, ώστε με την μυρουδιά να επισημαίνουν την τροφή τους.
Έχουν γίνει πολλά πειράματα και όλα απέδειξαν την τέλεια λειτουργία τού συστήματος. Ετύφλωσαν προσωρινά δελφίνια και στην συνέχεια παρατηρούσαν τις κινήσεις τους. Και διεπίστωσαν ότι μπόρεσαν να ξεχωρίσουν αλάνθαστα δύο ποικιλίες ψαριών τού ίδιου μεγέθους και να πιάσουν εκείνα που ήταν της προτιμήσεως τους. Είδαν ότι έχουν την ικανότητα σε απόστασι σαράντα πέντε μέτρων να διακρίνουν καθαρά το σκουμπρί από τον κέφαλο!
Ένα άλλο χαρακτηριστικό πείραμα: Είχαν εκπαιδεύσει ένα δελφίνι να προχωρή σε κάποιο σημείο, να παίρνη ένα στεφάνι και να το τοποθετή στο κεφάλι του. Στην συνέχεια με δύο λαστιχένιες βεντούζες τού έκλεισαν τα μάτια. Δίπλα στο στεφάνι υπήρχαν παρόμοια αντικείμενα, όχι όμως ακριβώς σε σχήμα στεφανιού. Το πείραμα επανελήφθη. Το δελφίνι και πάλι προχώρησε προς το ίδιο σημείο, και χωρίς καθόλου να μπερδευτή πήρε το στεφάνι και το έβαλε στο κεφάλι του. Και σε πολλές επαναλήψεις τού πειράματος ποτέ δεν λάθευε στις κινήσεις του.
Τόσο ζηλευτή είναι η μέθοδος αυτή της ανιχνεύσεως, ώστε, όπως διαπιστώθηκε, τα δελφίνια είναι σε θέσι να ξεχωρίσουν την διαφορά που υπάρχει σε μεταλλικά αντικείμενα των ίδιων διαστάσεων, αλλά διαφορετικής πυκνότητας!
Εκπομπές και λήψεις κυμάτων έχουμε και στον κόσμο των εντόμων. Πολλών εντόμων οι κεραίες, απεδείχθη ότι κάνουν έργο πομπού και δέκτου. Έτσι επιτυγχάνεται η μεταξύ τους επικοινωνία.
Κάτι σχετικό παρατηρείται και στο ψάρι γουλιανός. Στο πλακουδερό του κεφάλι με τα μικρά – μικρά μάτια διακρίνονται έξι μουστάκια, από τα οποία τα δύο είναι πολύ μακρυά. Σε τι τού χρειάζονται άραγε τα τόσο μεγάλα μουστάκια; Οι επιστήμονες διεπίστωσαν ότι μ’ αυτά συλλαμβάνει μηνύματα. Όταν λουφάζη στην φωλιά του, βγάζει έξω τα μουστάκια του και συγκεντρώνει πληροφορίες. Μ’ αυτά αντιλαμβάνεται και το πέρασμα μικρών ψαριών, οπότε ξεπετάγεται από την απρόσιτη τρύπα του και τ’ αποδεκατίζει.
Ας επανέλθουμε στα έντομα. Ένα άπ’ αυτά, ο σκώρος, είναι βέβαιο ότι διαθέτει ατομική ραδιοφωνική συσκευή! Ο θηλυκός σκώρος λ.χ. εκπέμπει από το ανοιχτό παράθυρο της σοφίτας ένα λεπτότατο σήμα, κύμα ωρισμένου μήκους. Από μεγάλη απόστασι ο αρσενικός συλλαμβάνει το μήνυμα και απαντά.
Το ασήμαντο και καταστρεπτικό αυτό ζωύφιο χρησιμοποιεί ραδιόφωνο! Τι να πη εδώ η ανθρώπινη επιστήμη! Πολύ αργά κατέκτησε την ραδιοφωνία.
Στα τέλη τού περασμένου αιώνα (1896) ο Μαρκόνι εφεύρε τον ασύρματο τηλέγραφο. Μαζί με την ανακάλυψι των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων που συνέβη ενωρίτερα, από τον Μάξουελ (1861), κατώρθωσε η επιστήμη να θέση κατά το 1902 – 1905 τις αρχές της ραδιοφωνίας, ανακαλύπτοντας την λεγόμενη διοδική λυχνία τού Φλέμινγκ. Ο σκώρος δηλαδή προηγήθηκε!
Ομολογουμένως κυριευόμαστε από κατάπληξι, όταν νοιώσουμε ότι σε διάφορα ζώα, σε κάποια ταπεινά και άσημα έντομα, στους σκώρους, στα κουνούπια, στις νυχτερίδες, στους γουλιανούς, στα δελφίνια… υπάρχουν ραδιόφωνα, τηλέφωνα, ασύρματοι, ραντάρ!
Έτσι κι’ αυτά έρχονται σαν πρόσθετος λόγος να μας σπρώξουν στην ανύμνησι τού υπέρτατου Νου, «παρ’ ω πάντες οι θησαυροί της σοφίας και της γνώσεως απόκρυφοι».
(*) Προέρχεται από τα αρχικά της αγγλικής φράσεως, Sound Navigation and Range Findilg: Εύρεσις προσανατολισμού και αποστάσεως με τον ήχο.
(**) Σε κάποιο είδος νυχτερίδας οι υπέρηχοι εξέρχονται από το στόμα.
(***) Η «κυβερνητική» είναι μία νέα επιστήμη (ξεκίνησε γύρω στο 1950), εναρμονίζει τα πορίσματα των μαθηματικών και της φυσιολογίας, και επιδιώκει την κατασκευή μηχανημάτων, τα οποία αντιδρούν αυτόματα στους εξωτερικούς ερεθισμούς σαν τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ένα παράδειγμα: Εφοδιάζεται ένα πλοίο με μηχάνημα που μπορεί ν’ αλλάζη αυτόματα την πορεία του, όταν απειληθή από ύφαλο ή παγόβουνο. Σ’ αυτήν την επιστήμη δεσπόζουν τα γνωστά αυτοματικά μηχανήματα που ονομάζονται ηλεκτρονικοί εγκέφαλοι.
ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ: «ΤΑ ΘΑΥΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ» ΕΚΔΟΣΗ Β’ –ΑΘΗΝΑ 1990
