κ. Ἰωάννη Μηλιώνη
ΤΖΙΝΤΟΥ ΚΡΙΣΝΑΜΟΥΡΤΙ
ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ, ΜΑΪΤΡΕΓΙΑ ἤ ΝΕΟΕΠΟΧΙΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ;
(α’ μέρος).
Ἐν ὄψει τῆς προσπάθειας διάλυσης τῆς χώρας μας, καθ’ ὅλους τούς δυνατούς τρόπους: γεωπολιτικούς, οἰκονομικούς, ἀλλά πρωτίστως πνευματικούς, δέν θά ἔλλειπε καί ἡ ἔξαρση τῆς «πνευματικῆς» καθοδήγησης, πού ἐπιχειρεῖται ἀπό τούς ἐπίδοξους «ἀναμορφωτές», τούς ὀπαδούς τῆς «Νέας Ἐποχῆς» τοῦ Ὑδροχόου.
Ἔτσι, ἔχουμε -εἰδικά μετά τήν Ἐγκύκλιο τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος1, πού καταδικάζει τή γιόγκα, ὡς «ἀπολύτως ἀσυμβίβαστη μέ τήν Ὀρθόδοξη Χριστιανική Πίστη μας»-, σωρεία ἐκδηλώσεων, ὅπου ἡ γιόγκα προβάλλεται παντοιοτρόπως ὡς γυμναστική, ἐνῶ ὁ ἰνδουισμός ἀναδεικνύεται ἀπό γνωστούς ἐκδότες, εἰσηγητές καί διοργανωτές σχετικῶν ἡμερίδων.
Ἡ Ἱ. Σύνοδος ἔσπευσε νά ὑπενθυμίσει τά αὐτονόητα, ὅταν τό πρόβλημα ἔφθασε στήν κορύφωσή του2, ὑπενθυμίζοντας ὅτι ἡ Ἐκκλησία μελετᾶ σέ βάθος κάθε σχετική παράμετρο πρίν ἀποφανθεῖ καί εἰδικά, δέν ἐκβιάζει συνειδήσεις.
Ἀντιθέτως, ὁ ἰνδουισμός, ὁ βουδισμός καί ἡ «Νέα Ἐποχή», δέν φαίνεται νά σέβονται τίς ἴδιες ἀρχές καί ἁλωνίζουν στήν Ὀρθόδοξη Ἑλλάδα -καί διεθνῶς- ἐπί δεκαετίες, ὄχι μόνο μέσω τῶν γκουρουϊστικῶν καί τῶν ἀποκρυφιστικῶν σεκτῶν, ἀλλά καί μέσω πολιτικῶν, κοινωνικῶν καί «πολιτιστικῶν» φορέων, πού δέν χάνουν εὐκαιρία νά «ἐπιδείξουν ἔργο», δεχόμενοι νά φιλοξενήσουν καί νά προβάλλουν ὁποιεσδήποτε δραστηριότητες, πού τούς προτείνονται ἀπό γκουρουϊστές, ἐναλλακτικούς καί νεοεποχίτες, ἀρκεῖ οἱ προτάσεις αὐτές νά φαίνονται τῆς μόδας, «νά πουλᾶνε», ἀλλά καί συχνά, νά ἀντιπαρατίθενται στό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας.
Στά πλαίσια τῆς φρενίτιδας αὐτῆς δέν μποροῦσε νά λείψει καί ἡ προβολή τοῦ Τζίντου Κρισναμούρτι (Jiddu Krishnamurti), ὡς στοχαστῆ, πνευματικοῦ δασκάλου, συγγραφέως3, εἰρηνιστή καί ἱδρυτή σχολείων, πού ἐκπαιδεύουν «γιά τήν ὁλιστική κατανόηση τοῦ ἀνθρώπου καί τήν τέχνη τῆς ζωῆς»4.
Ἄν καί οἱ διάφοροι χῶροι -καί εἰδικά οἱ ἐκδοτικοί οἶκοι-, πού προωθοῦν τόν Κρισναμούρτι ἑστιάζονται περισσότερο στά ἀνωτέρω καί λιγότερο στά χρόνια τῆς προετοιμασίας του ὡς «παγκόσμιου ἀναμορφωτῆ» καί «νέου χριστοῦ», ἀξίζει τόν κόπο νά ἀνατρέξουμε στό βιογραφικό του καί εἰδικά στήν «περίφημη» παραίτησή του ἀπό τό ρόλο τοῦ Ἀβατάρ, τῆς «δεύτερης ἔλευσης τοῦ Χριστοῦ», τήν ὁποία παραίτηση κάποιοι ἀξιολογοῦν θετικά, ὡς δῆθεν πράξη εὐθύτητας, ἀνιδιοτέλειας καί εἰλικρίνειας.
Ὁ Κρισναμούρτι γεννήθηκε τόν Μάιο 1895, στή μικρή πόλη Μαντάναπαλι (Madanapalle), τῆς ἐπαρχίας Μαντράς (Madras) -σημερινῆς Τσιτούρ (Chittoor)- στή Νότια Ἰνδία. Ἔχασε τή μητέρα του ὅταν ἦταν μόλις 10 ἐτῶν, ὅμως σύντομα υἱοθετήθηκε, αὐτός κι ὁ ἀδελφός του, ἀπό τήν Ἄννι Μπέζαντ (Annie Besant)5, τήν τότε πρόεδρο τῆς Θεοσοφικῆς Ἐταιρίας, ὅπου ἐργαζόταν ὁ θεοσοφιστής πατέρας τῶν δύο ἀγοριῶν. Ἡ Μπέζαντ -καί μέ τήν καθοδήγηση τοῦ Τσάρλς Γ. Λιντμπίτερ6 (Charles Webster Leadbeater), πού ἰσχυριζόταν ὅτι ἦταν διορατικός-, διακήρυξε ὅτι ὁ Κρισναμούρτι ἦταν ὁ ἀναμενόμενος «Παγκόσμιος Διδάσκαλος», αὐτός πού οἱ Θεοσοφιστές περίμεναν χρόνια. Γιά νά προετοιμάσουν τό ἔδαφος, δημιούργησαν τό «Τάγμα τοῦ Ἀστέρος τῆς Ἀνατολῆς» (Order of the Star in the East – OSE), μιά παγκόσμια ὀργάνωση μέ ἐπικεφαλῆς τόν Κρισναμούρτι. Ὁ Λιντμπίτερ, ὅπως ἀναφέρει ὁ Ἔρνεστ Γούντ (Ernest Wood)7, συνάντησε γιά πρώτη φορά τόν 14χρονο Κρισναμούρτι τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1909 καί «ἐντυπωσιάστηκε» ἀπό τήν «πιό ὑπέροχη αὔρα8 πού εἶχε δεῖ ποτέ, χωρίς οὔτε ἕνα ψεγάδι ἐγωισμοῦ σ’ αὐτήν». Ὁ Γούντ ὑπῆρξε «ὑπασπιστής» τοῦ Leadbeaters τήν ἐποχή ἐκείνη καί βοηθοῦσε τόν Κρισναμούρτι στά μαθήματά του. Ἄν καί ὁ Γούντ περιγράφει τόν μικρό «μεσσία» σάν «ἰδιαίτερα χαμηλῆς νοημοσύνης»9, ὁ Λιντμπίτερ ἦταν πεπεισμένος ὅτι τό ἀγόρι θά γινόταν ἕνας πνευματικός δάσκαλος, ἕνας πολύ καλός ρήτορας καί τό πιθανό ὄχημα γιά τόν Κύριο Μαϊτρέγια, μιά προηγμένη πνευματική ὀντότητα, κατά τήν Θεοσοφική διδασκαλία, ὅπως αὐτές, πού ἐμφανίζονται στή Γῆ κατά περιόδους˙ ἕνας Παγκόσμιος Διδάσκαλος, πού θά καθοδηγοῦσε τήν ἐξέλιξη τῆς ἀνθρωπότητας10.
Στή βιογραφία της γιά τόν Κρισναμούρτι, ἡ Πούπουλ Τζέϋκαρ (Pupul Jayakar)11 ἀναφέρει τά ἀκριβῆ λόγια τοῦ ἀγοριοῦ, πού εἶναι χαρακτηριστικά τῆς τότε περιόδου τῆς ζωῆς του: Τό ἀγόρι συνεχῶς δήλωνε: «θά κάνω ὅ,τι θέλετε». Ὑπῆρχε ἐμφανές τό στοιχεῖο τῆς δουλοπρέπειας, τῆς ὑποταγῆς. Τό ἀγόρι ἦταν ἀφηρημένο, ἀβέβαιο, μπερδεμένο. Φαινόταν νά μή νοιάζεται γιά τό τί συνέβαινε. Ἦταν σάν ἕνα κανάτι, μέ μιά μεγάλη τρύπα. Ὅ,τι καί νά ἔριχνες μέσα χυνόταν, δέν ἔμεινε τίποτα μέσα12.
Μετά τήν «ἀνακάλυψή» του, ὁ Κρισναμούρτι γαλουχήθηκε στίς διδαχές τῆς Θεοσοφικῆς Ἐταιρίας στό Ἀντυάρ (Adyar). Ὁ Λιντμπίτερ κι ἕνας μικρός ἀριθμός ἔμπιστων συνεργατῶν ἀνέλαβε τό ἔργο τῆς προστασίας, τῆς ἐκπαίδευσης καί γενικά τῆς προετοιμασίας τοῦ Κρισναμούρτι ὡς τό «ὄχημα» τοῦ ἀναμενόμενου Παγκόσμιου Διδάσκαλου. Ὁ Κρισναμούρτι καί ὁ νεώτερος ἀδελφός του Νιτυανάντα-Νίτυα (Nityananda-Nitya) ἀρχικά παρακολουθοῦσαν ἰδιαίτερα μαθήματα στό ἀρχηγεῖο τῆς Θεοσοφικῆς Ἐταιρίας, στό Μαντράς καί συνέχισαν τήν ἐκπαίδευσή τους στό ἐξωτερικό, ἀνάμεσα στήν εὐρωπαϊκή ὑψηλή κοινωνία τῆς ἐποχῆς, ὅπου παρά τίς μαθησιακές δυσκολίες του, ὁ 14χρονος Κρισναμούρτι κατόρθωσε, σύμφωνα μέ τόν βιογράφο του Ρόλαντ Βερνόν (Roland Vernon), νά μιλᾶ καί νά γράφει στά Ἀγγλικά μέσα σέ ἕξι μῆνες13. Κι ἡ ἄλλη βιογράφος του, Μαίρη Λάτιενς (Mary Lutyens), προσθέτει, πώς ὁ Κρισναμούρτι, ἀργότερα στή ζωή του, ἐκτιμοῦσε τήν «ἀνακάλυψή» του ἀπ’ τόν Λιντμπίτερ σάν ἕνα σωτήριο γι’ αὐτόν γεγονός. Συχνά, ὅταν τόν ρωτοῦσαν τί πίστευε ὅτι θά εἶχε συμβεῖ, ἄν δέν τόν εἶχαν «ἀνακαλύψει», ἀπαντοῦσε χωρίς δισταγμό: «Θά εἶχα πεθάνει»14.
Ἡ περίοδος ἐκείνη ὑπῆρξε ἰδιαίτερα κρίσιμη γιά τή Θεοσοφική Ἑταιρία καί τό μέλλον της, καθώς ἡ «ἀνακάλυψη» τοῦ Κρισναμούρτι, ὡς «Παγκόσμιου Ἐκπαιδευτῆ», δέν ἔγινε καθολικά δεκτή ἀπό τούς θεοσοφιστές, καί ὁδήγησε σέ ἀνακατατάξεις τῆς θεοσοφικῆς κοινότητας15. Μέρος τῆς διαμάχης ἦταν τό πρόσωπο καί ὁ ρόλος τοῦ Λιντμπίτερ. Τόν κατηγοροῦσαν μεταξύ ἄλλων καί γιά τό ὅτι ἐπιζητοῦσε τή συντροφιά μικρῶν ἀγοριῶν -μαθητῶν ὑπό τήν πνευματική καί θεοσοφική του καθοδήγηση– καί ὑπῆρχαν διαδόσεις σχετικές μέ κακοποίηση παιδιῶν, ἄν καί οἱ κατηγορίες αὐτές δέν ἀποδείχθηκαν τελικά16.
Κατά τή διάρκεια αὐτῆς τῆς περιόδου, ὁ Κρισναμούρτι ἀνέπτυξε ἰσχυρό δεσμό μέ τήν Ἄννι Μπέζαντ, τήν ὁποία ἔβλεπε σάν ὑποκατάστατο τῆς μητέρας του. Τήν ἴδια περίοδο, ὁ πατέρας του, ἐνῶ εἶχε ἀρχικά συγκατατεθεῖ, τό 1912 μήνυσε τήν Μπέζαντ ἐπιχειρώντας τήν ἀκύρωση τῆς υἱοθεσίας. Μετά ἀπό μιά παρατεταμένη νομική διαμάχη, ἡ Μπέζαντ κέρδισε καί ἀνέλαβε τήν ἐπιμέλεια τοῦ Κρισναμούρτι καί τοῦ Νίτυα17. Αὐτό εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τόν χωρισμό τοῦ Κρισναμούρτι καί τοῦ ἀδελφοῦ του -μέ τόν ὁποῖο εἶχε πολύ στενή σχέση-, ἀπό τήν ὑπόλοιπη οἰκογένεια καί τό σπίτι τους, ἐνῶ ἰσχυροποίησε τήν ἀλληλεξάρτησή τους ἀκόμη περισσότερο18.
Ἡ βιογράφος καί φίλη τοῦ Κρισναμούρτι, Μαίρη Λάτιενς, ἀναφέρει ὅτι ὑπῆρξε μία περίοδος ὅπου ὁ Κρισναμούρτι πίστευε πραγματικά ὅτι ἐπρόκειτο νά γίνει ὁ Παγκόσμιος Διδάσκαλος, μετά ἀπό σωστή πνευματική καί κοινωνική καθοδήγηση καί ἐκπαίδευση19. Ἄλλος βιογράφος του περιγράφει τό ἡμερήσιο πρόγραμμα, πού τοῦ ἐπέβαλαν ὁ Λιντμπίτερ καί οἱ συνεργάτες του. Αὐτό περιλάμβανε σκληρή σωματική ἄσκηση καί ἀθλητισμό, φροντιστήρια σέ ποικίλα σχολικά μαθήματα, θεοσοφική καί θρησκευτική διδασκαλία, γιόγκα καί διαλογισμό, καθοδήγηση σέ θέματα ὑγιεινῆς, καθώς καί τό «πρωτόκολλο» τῆς βρετανικῆς ὑψηλῆς κοινωνίας καί κουλτούρας20. Παράλληλα, ὁ Λιντμπίτερ ἀνέλαβε τό ρόλο τῆς καθοδήγησης τοῦ Κρισναμούρτι καί σέ θέματα ἀποκρυφισμοῦ κάτι γνωστό τότε σέ ἕνα στενό, ἐπίλεκτο ἐπιτελεῖο μόνον21.
Οἱ Θεοσοφιστές συνέχισαν νά καλλιεργοῦν τήν δημόσια εἰκόνα τοῦ μελλοντικοῦ Ἀβατάρ, πού θά ἔπρεπε: «νά χαρακτηρίζεται ἀπό λαμπερή ἐξωτερική ἐμφάνιση, νηφαλιότητα ὡς πρός τόν σκοπό του, κοσμοπολίτικη προοπτική καί χαρισματική ἀποστασιοποίηση ἀπό τά κοινότυπα στή συμπεριφορά του». Ὁμολογουμένως, «ὅλα αὐτά μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι χαρακτήριζαν τήν δημόσια εἰκόνα τοῦ Κρισναμούρτι στό τέλος τῆς ζωῆς του». Λέγεται ὅτι ἀπό νωρίς «κατεῖχε ἕναν ἔμφυτο προσωπικό μαγνητισμό, ὄχι μιά ζεστή φυσική διαφορετικότητα, ἀλλά παρ’ ὅλα αὐτά, μία ἁπλότητα, κάτι πού σοῦ δημιουργοῦσε τήν τάση νά τόν ἀντιμετωπίσεις “λατρευτικά”, “προσκυνηματικά”»22. Ἐντούτοις, καθώς μεγάλωνε, ὁ Κρισναμούρτι παρουσίασε σημάδια ἐφηβικῆς ἀντίδρασης καί συναισθηματικῆς ἀστάθειας, ἐκνευρισμό ἀπέναντι στήν ἐκπαίδευση, πού τοῦ ἐπιβαλλόταν καί κυρίως ἔκφραση ἀμφιβολιῶν, σχετικά μέ τό μέλλον, πού προδικαζόταν γι’ αὐτόν. Ὅλα αὐτά βέβαια, καθόλου δέν βοηθοῦσαν τή δημόσια εἰκόνα του23.
Ὁ Κρισναμούρτι καί ὁ Νίτυα ἐπισκέφθηκαν τήν Ἀγγλία, τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1911. Στό ταξίδι αὐτό ὁ Κρισναμούρτι ἔκανε τήν πρώτη δημόσια ὁμιλία του, στά μέλη τοῦ «Τάγματος τοῦ Ἀστέρος τῆς Ἀνατολῆς» (ΤΑΑ), στό Λονδίνο24. Ἐπίσης, ὀνομάστηκε ἐκδότης τοῦ «Ἀγγελιαφόρου τοῦ Ἀστέρος» (Herald of the Star), ἐπίσημου δελτίου τοῦ «ΤΑΑ». Ἄν κι ὁ τίτλος ἦταν κυρίως διακοσμητικός, ὅμως συχνά συνέτασσε ὁ ἴδιος τό «σημείωμα τοῦ ἐκδότη», ἐνῶ τά πρῶτα κείμενά του ἄρχισαν νά κυκλοφοροῦν σέ τευχίδια ἀπό τή Θεοσοφική Ἑταιρία25.
Ἀπό τό 1911 καί μέχρι τήν ἔναρξη τοῦ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τό 1914, τά δύο ἀδέλφια ἐπισκέφθηκαν ἀρκετές ἄλλες εὐρωπαϊκές χῶρες, συνοδευόμενοι πάντα ἀπό ἐπιτελεῖο Θεοσοφιστῶν26. Στό μεταξύ, γιά πρώτη φορά, ὁ Κρισναμούρτι ἀπέκτησε προσωπική οἰκονομική ἀνεξαρτησία, χάρη σέ μιά πλούσια δωρήτρια ὀπαδό27.
(β’ μέρος)
Μετά τόν πόλεμο, ὁ Κρισναμούρτι ξεκίνησε διαλέξεις, συναντήσεις καί συζητήσεις, σχετικές μέ τά καθήκοντά του ὡς κεφαλή τοῦ «ΤΑΑ», σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο, συνοδευόμενος ἀπό τόν Νίτυα, πού εἶχε ἀναγορευθεῖ «Γραμματέας Ὀργάνωσης» τοῦ Τάγματος1. Ὅλη αὐτή τήν περίοδο συνέχισε νά συγγράφει. Τό περιεχόμενο τῶν συνομιλιῶν του καί τά γραπτά του, περιστρέφονταν γύρω ἀπό τό ἔργο τοῦ Τάγματος καί τῶν μελῶν του, στά πλαίσια τῆς προετοιμασίας του γιά τήν «Ἔλευση».
Σάν ὁμιλητῆς δυσκολεύεται στήν ἀρχή. Ἀλλά ἡ ἐκφορά τοῦ λόγου βελτιώνεται σταδιακά καί ἀποκτᾶται ἡ ἐμπιστοσύνη˙ ἔτσι, ἀπέκτησε τελικά εὐχέρεια στίς διαλέξεις καί στίς συνομιλίες2.
Στά 26 του χρόνια, ὁ Κρισναμούρτι ἀποκτᾶ ρομαντική σχέση μέ τήν 17χρονη Ἀμερικανίδα Ἔλεν Νόθ Νίαρινγκ (Helen Knothe Nearing), κόρη οἰκογένειας Θεοσοφιστῶν, τό 1921. Ἡ ἐμπειρία αὐτή στραγγαλίζεται ἀπό τή διαπίστωση ὅτι τό ἔργο του καί ἡ ἀναμενόμενη ζωή-ἀποστολή του, ἀποκλείουν αὐτό, πού σέ ἄλλη περίπτωση θά ἐθεωρεῖτο σύνηθες καί φυσιολογικό. Ἔτσι ἡ σχέση διαλύεται σύντομα3.
Τό 1922, ὁ Κρισναμούρτι κι ὁ ἀδελφός του ταξίδεψαν ἀπό τό Σίδνεϊ στήν Καλιφόρνια. Ἐκεῖ ἔμειναν σέ ἕνα ἐξοχικό στήν Κοιλάδα Ὄχαϊ (Ojai Valley), ὅπου το κλίμα τῆς περιοχῆς θεωρήθηκε εὐεργετικό γιά τόν Νίτυα, πού εἶχε διαγνωστεῖ μέ φυματίωση. Ἡ κατάσταση τῆς ὑγεία τοῦ Νίτυα ἀνησυχοῦσε σοβαρά τόν Κρισναμούρτι4. Στό Ὄχαϊ, γνωρίστηκαν καί μέ τήν Ρόζαλιν Γουίλιαμς (Rosalind Williams), νεαρή Ἀμερικανίδα, πού ἔγινε στενή τους φίλη καί πού ἀργότερα ἐπρόκειτο νά παίξει σημαντικό ρόλο στή ζωή τοῦ Κρισναμούρτι5. Ἐκεῖ, γιά πρώτη φορά, τά δύο ἀδέλφια βρέθηκαν χωρίς ἄμεση ἐπίβλεψη ἀπό τούς ἐπόπτες τῆς Θεοσοφικῆς Ἑταιρίας6. Γιά τόν Κρισναμούρτι ἡ ζωή στήν κοιλάδα ὑπῆρξε μιά εὐχάριστη ἐμπειρία. Δημιουργήθηκε μάλιστα ἕνα «εἰδικό ταμεῖο», ἀπό ὑποστηρικτές ὀπαδούς καί ἀγοράστηκε ἕνα ἀγρόκτημα γιά αὐτούς. Τό ἐξοχικό αὐτό ἔγινε ἔκτοτε ἡ ἐπίσημη κατοικία τοῦ Κρισναμούρτι7.
Στό Ὄχαϊ, ὁ Κρισναμούρτι βίωσε καί τήν πρώτη ἔντονη «μεταφυσική» ἐμπειρία˙ ἐμπειρία ἱκανή ν’ ἀλλάξει τή ζωή τοῦ ἀνθρώπου8.
Τέτοιες «ἐμπειρίες» μπορεῖ μέν νά χαρακτηρίζονται ἀπό τόν Ἀποκρυφισμό καί τήν «Νέα Ἐποχή» σάν «πνευματική ἀφύπνιση», «ψυχολογική μεταμόρφωση» ἤ «φυσική ἀναμόρφωση», ὅμως ἡ Ἐπιστήμη τίς χαρακτηρίζει σάν ψευδαισθήσεις9, παραισθήσεις10 ἤ ψυχικές διαταραχές. Τέλος, κάποιες ἀπό αὐτές, χαρακτηρίζονται ἀπό τήν Ἐκκλησία -ὅπως τό εὐαγγελικό ἦθος, ἡ κοινωνίας «ἐν Θεῶ» καί ἡ ἐμπειρία τῶν Ἁγίων προσδιορίζουν- σάν ἐπέμβαση πονηρῶν πνευμάτων καί δαιμονοκαταληψία.
Τά «φαινόμενα» ἔλαβαν χώρα ἀρχικά σέ δύο διακριτές φάσεις: ἡ πρώτη ἦταν μιά πνευματική ἐμπειρία τριῶν ἡμερῶν, ἐνῶ δύο ἑβδομάδες ἀργότερα, ἀκολούθησε μιά κατάσταση μεγαλύτερης διάρκειας, στήν ὁποία ὁ Κρισναμούρτι καί τό περιβάλλον του ἀναφέρονται ὡς ἡ «διαδικασία». Αὐτή ἡ κατάσταση ἐπανεμφανιζόταν, ἀνά τακτά διαστήματα καί μέ ποικίλη ἔνταση, μέχρι καί τόν θάνατό του τό 198611.
Σύμφωνα μέ μαρτυρίες, τό «συμβάν» ξεκίνησε στίς 17 Αὐγούστου 1922, ὅταν ὁ Κρισναμούρτι ἀναφέρθηκε σέ ὀξύ πόνο στόν αὐχένα. Στίς ἑπόμενες δύο ἡμέρες, τά συμπτώματα ἐπιδεινώθηκαν, μέ αὐξανόμενο πόνο καί εὐαισθησία, ἀπώλεια τῆς ὄρεξης καί περιστασιακά, ἀσυνάρτητο παραλήρημα. Φάνηκε νά ἀντιμετωπίζει ἀπώλεια τῶν αἰσθήσεων, ἀλλά ἀργότερα διηγήθηκε ὅτι διατηροῦσε αἴσθηση τοῦ περιβάλλοντος καί παρ’ ὅτι σ’ αὐτήν τήν κατάσταση, εἶχε ἐμπειρία κάποιας «μυστικιστικῆς ἕνωσης». Τήν ἑπομένη, τά συμπτώματα καί ἡ ἐμπειρία ἐντάθηκαν μέ κορύφωση τήν αἴσθηση μιᾶς «ἀπέραντης εἰρήνης». Ἡ κατάσταση αὐτή, προφανῶς σέ συσχετισμό μέ τά φαινόμενα, ἄρχισε νά τόν ἐπηρεάζει καθώς «τό περιστατικό» ἐπαναλαμβανόταν σχεδόν κάθε βράδυ, τόν Σεπτέμβριο καί Ὀκτώβριο τοῦ ἴδιου ἔτους12.
Ἡ «ἐμπειρία» συνεχίζεται κατά διαστήματα, μέ ποικίλους βαθμούς πόνου, σωματικῆς ταλαιπωρίας καί εὐαισθησίας, ἐνῶ περιστασιακά ὁ Κρισναμούρτι περιέρχεται σέ παλιμπαιδισμό καί μερικές φορές σέ μιά φαινομενική ἀπώλεια τῆς συνείδηση, πού θά μποροῦσε νά ἑρμηνευθεῖ ἤ ὅτι τό σῶμα του καταβαλλόταν ἀπό τόν ὑπερβολικό πόνο ἤ ὅτι τό μυαλό βίωνε κάποια «ἐξωσωματική ἐμπειρία»13 – 14.
Οἱ ἐμπειρίες αὐτές συνοδεύονταν ἀπό αὐτό πού περιγράφηκε ἀπό τό περιβάλλον του μέ διάφορα ὀνόματα, ὅπως: «ὁ ἁγιασμός», «ἡ ἀπεραντοσύνη», «ἡ ἱερότητα», «τό ἀχανές» καί πιό συχνά, «ἡ ἑτερότητα» ἤ «τό ἄλλο»15. Ἦταν μία κατάσταση διαφορετική ἀπό αὐτό πού ἀρχικά ὀνόμαζαν «διαδικασία»16.
Καθώς τά νέα γιά τίς μυστικιστικές αὐτές ἐμπειρίες ἐξαπλώνονταν, ὁ πυρετός στούς θεοσοφικούς κύκλους σχετικά μέ τόν μεσσιανικό προορισμό τοῦ Κρισναμούρτι ἔφθανε στό κατακόρυφο. Ὅμως, ὅσο τά ἐγκώμια καί οἱ κολακεῖες αὐξάνονταν, τόσο ἡ δυσφορίας τοῦ Κρισναμούρτι μεγάλωνε. Ἐλπίδες, ἀλλά καί ἔντονες ἀμφισβητήσεις σχετικές μέ τήν «ἔλευση τοῦ ἀναμενόμενου», πού ἐκδηλώνονταν ἀπό διάφορα πρόσωπα καί ὁμάδες, ἀλλά καί ἡ ἐσωτερική πολιτική τῆς θεοσοφικῆς ἡγεσίας, ἀποξένωναν τόν Κρισναμούρτι ὅλο καί περισσότερο17.
Σ’ ὅλο αὐτό τό διάστημα τά προβλήματα ὑγείας τοῦ Νίτυα συνέχισαν, μέχρι πού στίς 13 Νοεμβρίου 1925, σέ ἡλικία 27, ὁ Νίτυα ἔφυγε ἀπό τή ζωή, στό Ὄχαϊ, ἀπό ἐπιπλοκές τῆς γρίπης καί τῆς φυματίωσης18.
Παρά τό γεγονός τῆς κακῆς ὑγείας τοῦ Νίτυα, ὁ θάνατός του ὑπῆρξε ἀπροσδόκητος, μέ ἀποτέλεσμα νά κλονίσει συθέμελα τήν πίστη τοῦ Κρισναμούρτι στήν Θεοσοφία καί στούς ἡγέτες τῆς Θεοσοφικῆς Ἑταιρίας. Εἶχε λάβει τή διαβεβαίωση σχετικά μέ τήν ὑγεία τοῦ Νίτυα καί πίστευε βαθιά ὅτι «ὁ ἀδελφός του ἦταν ἀπαραίτητος γιά τήν “ἀποστολή τῆς ζωῆς του” καί ἑπομένως δέν ἔχει τήν ἄδεια νά πεθάνει», μιά πεποίθηση πού συμμερίζονταν καί ἡ Ἄννι Μπέζαντ καί ὁ κύκλος τοῦ Κρισναμούρτι19. Τό ἴδιο πιστοποιεῖ κι ἡ Πούπουλ Τζέϋκαρ ἀναφέροντας ὅτι «ἡ πίστη του στούς Διδασκάλους20 καί στήν “ἱεραρχία” εἶχε ὑποστεῖ πλήρη ἀνατροπή»21. Ἐπιπλέον, ὁ Νίτυα ἦταν ὁ «τελευταῖος ἐπιζῶν κρίκος στήν οἰκογένειά του ἀπό τήν παιδική τους ἡλικία, τό μοναδικό πρόσωπο πού μποροῦσε νά μιλάει ἀνοιχτά, ὁ καλύτερος φίλος καί σύντροφός του»22. Σύμφωνα μέ αὐτόπτες μάρτυρες, τό γεγονός «τόν ἐξουθένωσε τελείως»23, ὅμως 12 ἡμέρες μετά τό θάνατο τοῦ Νίτυα ἐμφανίστηκε «ἀπόλυτα ἤρεμος, ἀκτινοβόλος, ἐλεύθερος ἀπό συγκινήσεις καί συναισθηματισμούς»24. «Δέν ὑπῆρχε ἡ παραμικρή ἔνδειξη… γιά τό τί εἶχε περάσει»25.
Ἡ συνέχεια ἐξελίσσεται ραγδαία.
Τό 1929, ὁ Κρισναμούρτι «ἀπαρνήθηκε τό ρόλο πού περίμεναν νά παίξει οἱ Θεοσοφιστές, διέλυσε τό τάγμα μέ τόν τεράστιο ἀριθμό ὀπαδῶν καί τούς ἐπέστρεψε ὅλα τα χρήματα καί τά περιουσιακά στοιχεῖα τά ὁποῖα εἶχαν δωρίσει στόν ὀργανισμό»26, ὅπως λέγουν οἱ ὀπαδοί του.
Ἡ ὁμιλία πού ἔκανε τήν ἡμέρα τῆς διάλυσης τοῦ τάγματος ἄρχισε μέ τήν πρόταση: «Πιστεύω ὅτι ἡ ἀλήθεια εἶναι μιά χώρα χωρίς κανένα μονοπάτι πρός αὐτήν καί ὅτι δέν μπορεῖ νά πλησιαστεῖ μέσα ἀπό κανένα δρόμο, καμιά θρησκεία, καμιά ὀργάνωση»27.
Ἀπό τότε καί γιά ἑξήντα σχεδόν χρόνια, μέχρι τό θάνατό του στίς 17 Φεβρουαρίου 1986, ταξίδεψε σέ ὅλο τόν κόσμο, μίλησε σέ μεγάλα ἀκροατήρια ἀλλά καί σέ προσωπικές συναντήσεις, τονίζοντας πάντα τήν ἀνάγκη γιά μιά ριζική ἀλλαγή τῆς ἀνθρωπότητας28.
Ἀναλύοντας, κατά τό δυνατόν, τά ψυχογενῆ αἴτια τῆς παραίτησης τοῦ Κρισναμούρτι ἀπό τό ρόλο, πού μία «δημοφιλής» μέν ἀλλά παραπαίουσα καί ἐν διασπάσει Θεοσοφική Ἑταιρία προσπαθοῦσε νά τοῦ προσδώσει, μποροῦμε νά διακρίνουμε τά ἑξῆς:
Προσπαθοῦμε νά ψυχογραφήσουμε ἕνα παιδί γαλουχημένο μέσα σέ ἕνα ἀποκρυφιστικό, ἰνδουιστικό περιβάλλον˙ ἕνα παιδί στερημένο ἀπό τή μητρική φροντίδα, ἐκπαιδευμένο ἀπό ψυχρούς, ὠφελιμιστές ἀποκρυφιστές, πού ὁ καθένας προσπαθεῖ νά πραγματώσει τούς προσωπικούς ἐγωιστικούς του στόχους ἀναρριχόμενος σέ θέσεις ἰσχύος στήν ἱεραρχία μιᾶς παγκόσμιας ἀποκρυφιστικῆς ὀργάνωσης, πού σάν στόχο ἔχει νά ὑποκαταστήσει τόν Χριστιανισμό.
Τό παιδί αὐτό ζεῖ προφανῶς κάτω ἀπό καθεστώς ἄγχους, προσπαθώντας νά ἱκανοποιήσει τούς «μέντορές» του, πού τό προορίζουν γιά τόν ρόλο ἑνός ἡγήτορος, ὄχι μιᾶς μικρῆς ἤ μεγάλης ὁμάδος ἀνθρώπων, ὄχι ἑνός κράτους, ἀλλά τοῦ «Ἀναμενόμενου Μεσσία τῆς Οἰκουμένης». Συγχρόνως, ἐνῶ διακατέχεται ἀπό ἀνασφάλεια στήν ἀρχή, ἀποκτώντας αὐτοπεποίθηση, κατέχεται προφανῶς στή συνέχεια ἀπό «Συνδροµο Μεγαλείου», ἀρχίζει νά πιστεύει ὅτι πράγματι «εἶναι ὁ Ἐκλεκτός», ἐντός ἤ καί ἐκτός της Θεοσοφικῆς Ἑταιρίας.
Τό παιδί αὐτό ἐκπαιδεύεται σέ λεπτές ἀποκρυφιστικές τεχνικές, γιόγκα, διαλογισμό καί φθάνει νά βασανίζεται ἀπό συμπτώματα, πού στά πλαίσια τῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας μας, λογίζονται ὡς δαιμονικές καταστάσεις καί κατάληψη ἀπό ἀκάθαρτα πνεύματα.
Τό παιδί αὐτό, τέλος, ἔχασε τό μόνο στήριγμά του, τό μόνο ἀγαπημένο πρόσωπο, πού τοῦ εἶχε ἀπομείνει, τόν ἀδελφό του Νίτυα.
Τό παιδί αὐτό, ὡς νέος, δέν μπόρεσε ποτέ νά ἔχει μιά φυσιολογική αἰσθηματική σχέση, ἀφοῦ ὁ «προορισμός» ἀπέκλειε κάθε τέτοια δυνατότητα.
Ὁ νέος αὐτός ἔφτασε στό ἀπροχώρητο καί «τά παράτησε»… ναί, τά παράτησε. Ἡ αὐτοσυντήρηση ἐνήργησε, παρ’ ὅλο τό βάρος τῶν «ὑποχρεώσεων» καί «καθηκόντων», πού τοῦ εἶχαν ἐπιβάλλει πρόσωπα, πού ἰσχυρίζονταν ὅτι ἔχουν «ἄμεση πρόσβαση στή μυστική γνώση» τῶν «ἀκασικῶν ἀρχείων», πρόσωπα διεστραμμένα, καταπονημένα ἀπό ἀτέρμονες διαλογιστικές καί «ἐξωσωματικές» ἀσκήσεις, «ἐπαφές» μέ «ἀναληφθέντες διδασκάλους» κ. ἄ. δαιμονικές καταστάσεις. Πέραν ἴσως τῆς αὐτοσυντήρησης, πρέπει νά ἔπαιξε ρόλο καί κάποια ὑστεροβουλία: ἀφοῦ εἶχε πλέον τίς προσωπικές δυνατότητες, τούς προσωπικούς ὀπαδούς -πού δήλωνε μέν ὅτι δέν τούς θέλει29, ἀλλά ἦταν αὐτοί πού τόν στήριξαν στή συνέχεια-, τίς δωρεές κάποιων, πού «πίστευαν σ’ αὐτόν» προσωπικά, πέραν τῆς Θεοσοφικῆς Ἑταιρίας.
Ὁ Κρισναμούρτι τά παράτησε… Τίποτε τό ἡρωικό καί ἀνυστερόβουλο δέν ἔχει αὐτή του ἡ πράξη, ὅπως ἀρέσκονται νά διατυμπανίζουν τά διάφορα «Ἱδρύματα Κρισναμούρτι» (Krishnamurti Foundations), καί οἱ νεοεποχίτες ὀπαδοί του ἀνά τόν κόσμο. Ἦταν μιά ἁπλή κίνηση ἀπόγνωσης καί αὐτοσυντήρησης ἀρχικά, ἀλλά καί αὐτοπεποίθησης στή συνέχεια, πού ὅμως δέν φαίνεται, ἀνθρωπίνως τουλάχιστον, νά βοήθησε οὔτε τόν ἴδιο, οὔτε τόν Κόσμο, καθώς τό ὑπόλοιπό τοῦ βίου του τό κατανάλωσε μέ τόν ἴδιο σχεδόν τρόπο, πού οἱ «μέντορές» του εἶχαν προδιαγράψει γι’ αὐτόν.
Ὁ Κρισναμούρτι συνέγραψε, ταξίδεψε, συνομίλησε, διελέχθη… προέβαλε τόν Ἰνδουισμό, τόν ἀποκρυφισμό, ὑπῆρξε ἕνα ἀπό τά πολλά «ὀχήματα» τῆς «Νέας Ἐποχῆς» τοῦ Ὑδροχόου. Πολλοί πιθανῶς ἄνθρωποι παρασύρθηκαν, πολλοί ἔχασαν ἤ κινδυνεύουν νά χάσουν τήν Σωτηρία τους.
Ὁ Κρισναμούρτι ὑπῆρξε τό «ὄχημα» μιᾶς ἀκόμη προσπάθειας ἀκύρωσης τοῦ σωτηριώδους ἔργου τοῦ Κυρίου μας.
Αὐτό τό «ὄχημα» προβάλλεται σήμερα παντοιοτρόπως καί παγκοσμίως.
«…ἀλλά θαρσεῖτε, ἐγώ νενίκηκα τόν κόσμον», λέγει Κύριος.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Α ΜΕΡΟΥΣ
1 http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/holysynod.asp?id=2014&what_sub=d_typou
2 Τήν καθιέρωση ἀπό τόν Ο.Η.Ε. τῆς 21ης Ἰουνίου ὡς «Παγκόσμιας Ἡμέρας Γιόγκα». http://unic.un.org/imu/recentActivities/?tag=/Yoga
3 http://www.kastaniotis.com/author/302
4 http://www.kfoundation.org/krishnamurti.html
5 Annie Besant (1847 – 1933). Ἀγγλίδα ἀθεΐστρια, σοσιαλίστρια καί συγγραφέας, μαθήτρια τῆς Ἑ. Π. Μπλαβάτσκυ. Ἀναγορεύθηκε Ἐπίτιμος Πρόεδρος τῆς Θεοσοφικῆς Ἑταιρίας, μετά τόν θάνατο τοῦ Χ. Σ. Ὄλκοττ τόν ὁποῖο διαδέχθηκε τό 1907.
6 Charles Webster Leadbeater (1854 – 1934). Πρώην βρετανός κληρικός, ἀποκρυφιστής, μασόνος καί σημαντικό στέλεχος τῆς Θεοσοφικῆς Ἑταιρείας. Ἐπίσης, μέλος τοῦ «Μαρτινιστικοῦ Τάγματος» (Ordre Martiniste – The Martinist Order) καί τῆς ἀποκρυφιστικῆς «Φιλελεύθερης Καθολικῆς Ἐκκλησίας» (Liberal Catholic Church).
7 Ernest Egerton Wood (1883-1965). Ἄγγλος συγγραφέας, γιόγκι, Θεοσοφιστής καί λόγιος γνώστης τῆς σανσκριτικῆς.
8 Κατά τόν ἀποκρυφισμό καί τίς ἀνατολικές θρησκεῖες, ἡ αὔρα εἶναι ἠλεκτρομαγνητική ἐνέργεια, πού περιβάλλει κάθε ζωντανό ὀργανισμό, τό ἀνθρώπινο «ἐνεργειακό πεδίο» ὡς μέρος τῆς «συμπαντικῆς ἐνέργειας», πού ἐνυπάρχει καί στήν ἀνθρώπινη ζωή. Εἶναι δῆθεν ὁρατή ἀπό πρόσωπα διορατικά, σάν φωτεινό σῶμα, πού περιβάλλει καί διαπερνᾶ τό φυσικό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ἐκπέμποντας τήν δική του χαρακτηριστική ἀκτινοβολία.
9 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Νέα Ὑόρκη, σ. 21.
10 Στό ἴδιο.
11 Ἰνδή πολιτιστική ἀκτιβίστρια καί συγγραφέας, φίλη καί βιογράφος τῆς Οἰκογένειας Νεχροῦ-Γκάντι καί τοῦ Τζ. Κρισναμούρτι.
12 Pupul Jayakar, Krishnamurti: a biography, 1η ἔκδ. 1986, Harper & Row, San Francisco, σ. 28.
13 Roland Vernon, Star in the east: Krishnamurti: the invention of a messiah, ἔκδ. Palgrave Macmillan, Νέα Ὑόρκη, 2001, σσ. 51–72.
14 Mary Lutyens, The boy Krishna: the first fourteen years in the life of J. Krishnamurti (ἔντυπο), Krishnamurti Foundation Trust, 1995, Bramdean England.
15 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σσ. 40–63.
16 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of of Fulfilment, 1η ἔκδ., 1983, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., Τόμ. Α΄, σσ. 15-19, 40, 56.
17 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σσ. 40, 54–63, 64–71, 82, 84.
18 Mary Lutyens, στό ἴδιο., σσ. 3, 32.
19 Mary Lutyens, στό ἴδιο, σσ. 10-11, 93.
20 Roland Vernon, Star in the east: Krishnamurti: the invention of a messiah, ἔκδ. Palgrave Macmillan, Ν. Ὑ., 2001, σ. 57.
21 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., κεφ. 4-5, σσ. 29–46.
22 Roland Vernon, στό ἴδιο, σσ. 52, 53.
23 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., κεφ. 10-15, σσ. 80–132.
24 Στό ἴδιο, σσ. 50-52.
25 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, ἔκδ. 1997, σ. 46, 74-75, 126.
26 Roland Vernon, στό ἴδιο, σ. 65.
27 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., κεφ. 10-15, σσ. 75–77.
ΣΗΕΙΩΣΕΙΣ Β’ ΜΕΡΟΥΣ
1 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σ. 125.
2 Στό ἴδιο, σσ. 134–35, 171–17.
3 Στό ἴδιο, σσ. 114, 118, 131–132, 258.
4 Στό ἴδιο, σσ. 149, 199, 209, 216–217.
5 Mary Lutyens, Krishnamurti: His Life and Death, ἔκδ. 1991, St. Martin’s Press, σ. 35.
6 Roland Vernon, Στό ἴδιο, σ. 113.
7 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of of Fulfilment, 1η ἔκδ., 1983, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., Τόμ. Β΄, σ. 6.
8 Pupul Jayakar, Στό ἴδιο, σσ. 46–57.
9 Ψευδαίσθηση: αἰσθητηριακή ἀντίληψη ἑνός πράγματος πού δέν ὑπάρχει.
10 Παραίσθηση: μεταβίβαση καί ἀποδοχή ἑνός ἐρεθισμοῦ ἀλλοιωμένου καί ὄχι ὅπως πραγματικά εἶναι. Διαφέρει τῆς ψευδαίσθησης, πού εἶναι ἀντίληψη χωρίς ἀντικείμενο.
11 Roland Vernon, Στό ἴδιο, σ. 282.
12 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σσ. 158–160, 165.
13 Ἐμπειρία πού κατά κανόνα συνεπάγεται αἴσθημα μετεωρισμοῦ ἐκτός τοῦ σώματος καί, σέ ὁρισμένες περιπτώσεις, αἴσθηση τῆς ἀντίληψης τοῦ φυσικοῦ σώματος τοῦ ἀτόμου σάν ἀπό μιά θέση ἔξω ἀπό τό σῶμα. «Ἀστρική προβολή» ἤ «ἀστρικό ταξίδι» εἶναι ἡ ἀποκρυφιστική «ἑρμηνεία» τῆς «ἐξωσωματικῆς ἐμπειρία», πού ὑποθέτει τήν ὕπαρξη ἑνός «ἀστρικοῦ σώματος» πέραν τοῦ φυσικοῦ σώματος καί τήν «ἱκανότητα τῆς λειτουργίας καί μετακίνησης» μέ αὐτό ἔξω ἀπό τό φυσικό σῶμα.
14 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., κεφ. 18-21, σσ. 152–188.
15 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Open Door, τόμ. Γ΄ (βιογραφία), 1988, London: John Murray Publishers Ltd σ. 12.
16 J. Krishnamurti, Krishnamurti’s Notebook, Foreword ἀπό τήν Mary Lutyens καί http://www.jkrishnamurti.org/krishnamurti-teachings/view-text.php?tid=2372&chid=70564&w=Foreword by Mary Lutyens
17 Mary Lutyens, The life and death of Krishnamurti (1η ἀγγλική ἔκδ.) 1990, ἔκδ. John Murray, Λονδῖνο, σσ. 57–60.
18 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σ. 219.
19 Στό ἴδιο, σσ. 219, 221.
20 Γνωστοί καί σάν «Ἀναληφθέντες Διδάσκαλοι», «Ἀναληφθέντες Διδάσκαλοι τῆς Σοφίας» ἤ ἁπλά «Ἡ Ἱεραρχία» ἤ «Οἱ Μαχάτμας». Κατά τήν Θεοσοφία καί γενικά τόν ἀποκρυφισμό εἶναι: «Τέλειες ὁλοκληρωμένες Ὑπάρξεις, πού ἐργάζονται γιά τήν Πνευματική ἐξέλιξη καί ἀφύπνιση τοῦ ἀνθρώπου». Πρόκειται γιά δαίμονες, πού «μετασχηματίζονται σέ ἀγγέλους φωτός» πλανῶντες τούς ἀφελεῖς. Ἡ Ἑ. Π. Μπλαβάτσκυ εἶχε, κατά τά λεγόμενά της, ἐπαφές μέ αὐτούς τούς «διδασκάλους» -ἄν καί ἀπεδείχθη ψευδόμενη κατά τήν ἔρευνα, πού τῆς ἔγινε ἀπό τόν Δρ. Ρίτσαρντ Χόντγκσον (Richard Hodgson, 1855–1905) τῆς «Ἑταιρείας Ψυχικῶν Ἐρευνῶν» τοῦ Λονδίνου. Τό ἴδιο ἰσχυρίζονταν καί οἱ διάδοχοί της.
21 Pupul Jayakar, Krishnamurti: a biography, 1η ἔκδ. 1986, Harper & Row, San Francisco, σ. 69.
22 Roland Vernon, στό ἴδιο, σ. 152.
23 Mary Lutyens, Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σσ. 220, 313 (ὑποσημ. σ. 220).
24 Pupul Jayakar, στό ἴδιο, σ. 69.
25 Mary Lutyens, στό ἴδιο, σ. 221.
26 http://www.kastaniotis.com/author/302
27 Στό ἴδιο.
28 Στό ἴδιο.
29 Mary Lutyens Krishnamurti: The Years of Awakening, 1η ἔκδ., 1975, Farrar Straus & Giroux, Ν. Ὑ., σ. 272.
Περιοδικό «διάλογος» τεύχη 85-86