π. Στέφανος Στεφόπουλος
Ι.
Πολλά προβλήματα αντιμετωπίζει ο άνθρωπος του 21ου αιώνα και αναζητά εναγωνίως τη λύση τους. Προβλήματα κοινωνικά, υπαρξιακά, ψυχολογικά, οικονομικά, προβλήματα υγείας, οικογενειακά, επαγγελματικά και πολλά άλλα. Ένα από αυτά είναι και οι μεταμοσχεύσεις οργάνων που έχει αναχθεί-όχι άδικα-σε μείζον κοινωνικό, ιατρικό-επιστημονικό, οικογενειακό αλλά και θεολογικό πρόβλημα. Για το θέμα αυτό πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας μεταξύ επιστημόνων(πυρηνικών, βιοιατρικών, αμιγώς ιατρικών, νομικών), θεολόγων αλλά και απλών προβληματισμένων ανθρώπων. Οργανώνονται συνέδρια και επιστημονικές ημερίδες, σεμινάρια, τηλεοπτικές συζητήσεις, επιστημονικές επιτροπές κ.α. Μέχρι και η Εκκλησία της Ελλάδος συνέστησε ειδική επιτροπή για τη μελέτη και την παρακολούθηση των διεθνών δεδομένων και βέβαια τη γνωμοδότηση επί του θέματος. Είναι η γνωστή για τη δραστηριότητά της Ειδική Επιτροπή Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με πρόεδρο τον ακάματο επιστήμονα-ερευνητή και αρχιμανδρίτη π. Νικόλαο Χατζηνικολάου.
Όλοι αυτοί οι επιστήμονες κοπιάζουν για να οριοθετήσουν τις δικαιοδοσίες της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης που με λαμπρά επιτεύγματά της προσπαθεί να απαλύνει τον πόνο του ανθρώπου χωρίς όμως πολλές φορές να υπολογίζει τον άνθρωπο ως πρόσωπο, ως εικόνα του Θεού , αλλά ως μια καλοφτιαγμένη μηχανή. Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος πρόσφατα δήλωνε πως το θαύμα της ζωής ανάγεται σε μηχανιστικό φαινόμενο στις μέρες μας! Γιατί όμως όλη αυτή η κινητικότητα; Υπάρχουν ενδοιασμοί και διλήμματα; Αν ναι, ποια είναι αυτά και πως μπορούν να μας επηρεάσουν στην καθημερινή μας ζωή; Ακόμη, γιατί δεν ορίζει η επιστήμη με ακρίβεια τι σημαίνει θάνατος, ποια τα ακριβή χαρακτηριστικά του, και πότε και πως ακριβώς καλείται να επέμβει η επιστήμη; Τι ακριβώς εννοούν οι γιατροί όταν αναφέρονται στον εγκεφαλικό θάνατο και σε τι διαφέρει αυτός από τον καρδιακό θάνατο; Με ποιο τρόπο θα προστατευθούμε από τους (λίγους ίσως αλλά υπαρκτούς) ασυνείδητους ή υπέρ-ευαίσθητους ιατρούς; Υπάρχουν νομικά πλαίσια που θα ορίζουν τις προϋποθέσεις εφαρμογής των μεταμοσχεύσεων και κατά πόσον θα μας προστατεύσουν; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τις μεταμοσχεύσεις και γιατί δεν αναφέρεται κανείς σε αυτούς δίνοντάς μας την εντύπωση ότι αυτή η πρακτική δίνει μόνο απαντήσεις κοινωνικώς θετικά προσανατολισμένες και όχι και ερωτήματα σοβαρά και κρίσιμα για την ανθρωπότητα;
Αυτές και πολλές άλλες απορίες αναζητούν απάντηση. Ωστόσο δεν είναι δυνατόν όλες αυτές να αναλυθούν και απαντηθούν σε περιορισμένο χώρο και χρόνο. Ένα άλλο πρόβλημα που πιθανόν υπάρξει είναι να θεωρηθούν οι παρακάτω σκέψεις ως προσωπικές, άρα απόλυτα υποκειμενικές. Αυτό είναι φυσικό στην περίπτωση που ασχολείται κανείς με τόσο δύσκολα και πολύπλοκα θέματα. Ο στόχος μας δεν είναι να πείσουμε κανέναν για την μονοπώληση της ορθότητας των απόψεών μας, αλλά είναι ο γνήσιος και ειλικρινής προβληματισμός. Για το λόγο αυτό θα γίνει αναφορά όχι σε προσωπικές σκέψεις και θέσεις, αλλά σε επιστημονικές απόψεις και αναλύσεις και ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του!
Ας αρχίσουμε δίνοντας τον ορισμό του θανάτου. Θάνατος, κατά τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας μας , είναι ο χωρισμός ψυχής και σώματος. Η Εκκλησία μας πιστεύει πως ο θάνατος είναι ένα στιγμιαίο γεγονός κατά το οποίο λύεται η “συμφυία” (η συνύπαρξη) του “φυσικώτατου” δεσμού ψυχής και σώματος. Δεν είναι όμως γνωστό και καθορισμένο το πότε ακριβώς γίνεται αυτό. Κατά την ιατρική επιστήμη, παλαιότερα υποστηριζόταν η θέση ότι η παύση λειτουργίας της καρδιάς σήμαινε τον αμετάκλητο θάνατο του ανθρώπου. Σήμερα όμως-και εδώ ακριβώς έγκειται το πρόβλημα- έχει πλέον γίνει αποδεκτή ή σχεδόν αποδεκτή η κατάσταση του “εγκεφαλικού θανάτου” ως οριστικής κατάληξης του ασθενούς, ασχέτως του αν η καρδιά ακόμη πάλλει, δηλαδή ζει!!! Την αρχή έκαναν δυο νευροχειρουργοί (Mohandas-Chou) του πανεπιστημίου της Μινεσότα των Η.Π.Α. οι οποίοι εισήγαγαν τη νέα έννοια. Η πρότασή τους έγινε σταδιακά αποδεκτή από πολλές χώρες και από τη χώρα μας δια των νόμων του 1978, του 1983 και τελευταία με το νόμο 2737/1999, ενώ ήδη προτείνεται προς έγκριση το νέο νομοθετικό πλαίσιο το οποίο, όπως θα δούμε σύντομα, προξενεί ποικίλα ερωτηματικά.
Μέγιστο πρόβλημα δημιουργείται με την έννοια του “εγκεφαλικού θανάτου” όσον αφορά τη μεταμόσχευση καρδιάς, αφού για να γίνει κάτι τέτοιο θα πρέπει η καρδιά να ζει. Αν λοιπόν δεχτούμε αβίαστα την ορθότητα του όρου “εγκεφαλικός θάνατος”, αυτό θα μεταφράζεται ως συμφωνία με την ιατρική θέση ότι αυτός είναι οριστικός και αμετάκλητος παρά το γεγονός ότι ο ασθενής ζει- έστω με τη βοήθεια τεχνητών μέσων. Άλλωστε, αν η καρδιά δεν ζούσε, πως θα μπορούσε να μεταμοσχευτεί σε κάποιον άλλο συμβατό λήπτη; Η συνέχεια όμως σε προσεχές φύλλο.
ΙΙ.
Ακούμε ,συχνά, ότι κάποιος συνάνθρωπός μας προσφέρει τα ζωτικά όργανα συγγενούς του ,που οδεύει (αμετάκλητα;) προς το βιολογικό θάνατο, για να ζήσουν άλλοι άνθρωποι που περιμένουν στις μακρές λίστες των μεταμοσχεύσεων. Στην περίπτωση όμως της καρδιάς (και όχι μόνο) πρέπει ,όπως είπαμε στο προηγούμενο φύλλο, να είναι ζωντανή και σε καλή κατάσταση. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να γίνει τεχνητή παύση της καρδιάς προκειμένου να μεταμοσχευτεί. Σε αυτή την περίπτωση δημιουργούνται τρία ερωτήματα: α) η τεχνητή αυτή παύση της λειτουργίας της καρδιάς και η αφαίρεσή της από το σώμα του δότη ενώ αυτή λειτουργούσε έστω με τη βοήθεια τεχνητής αναπνοής, δεν συνεπάγεται παθητική ή έστω ενεργητική ευθανασία; β) γιατί στην περίπτωση αυτή αποκλείστηκε η πιθανότητα μερικής έστω ανανήψεως του ασθενούς με ή χωρίς τη θαυματουργική επέμβαση του Θεού; και γ) η ζωή αξίζει μόνο όταν ο άνθρωπος την απολαμβάνει με πλήρη ή σχετική υγεία; Υπάρχει μήπως σχέση μεταξύ βιολογικής και ποιοτικής ζωής; Εν τοιαύτη περιπτώσει όμως μήπως θα πρέπει να μεταμοσχεύουμε και όργανα των ανθρώπων που ταλαιπωρούνται από βαριές διανοητικές δυσλειτουργίες ή εκ γενετής σοβαρότατες αναπηρίες; Χρειάζεται πολλή σκέψη πριν απαντηθούν αυτές οι ερωτήσεις αφού πιθανόν να μας οδηγήσουν σε μια ρατσιστικού είδους “κάθαρση” της κοινωνίας μας με τη βοήθεια ενός σύγχρονου “Καιάδα”!
Αντί απαντήσεως στα παραπάνω ερωτήματα, θα θέσουμε ένα 4ο ερώτημα και θα αφήσουμε έναν καταξιωμένο επιστήμονα να απαντήσει: Είναι ο λεγόμενος “εγκεφαλικός θάνατος” μια πραγματικά οριστική και αμετάκλητη κατάσταση; Ο Καθηγητής Πυρηνικής Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Καρακατσάνης στο βιβλίο του “Εγκεφαλικός Θάνατος: Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου;” (σελ. 68) γράφει σχετικά:” Από εκτεταμένη πρόσφατη μετα-ανάλυση όπου επισκοπήθηκαν 12219 άρθρα προέκυψε ότι 7 “εγκεφαλικά νεκροί” ασθενείς επέζησαν τουλάχιστον 6 μήνες…ο τελευταίος επιζεί ακόμα έχοντας συμπληρώσει 17 έτη από τη διάγνωση του “εγκεφαλικού θανάτου”…ο ασθενής αυτός τρέφεται με γαστροστομία νοσηλευόμενος πολλά χρόνια στο σπίτι του”!!! Καταλήγει δε ο Καθηγητής στο συμπέρασμα ότι “…από τις περιπτώσεις των ασθενών αυτών, οι οποίοι επιβιώνουν για μακρό χρονικό διάστημα, συνάγεται ότι ο εγκέφαλος δεν είναι το κριτικό όργανο για την επιτέλεση πολλών λειτουργιών του ανθρωπίνου σώματος”.
Πράγματι, πολλοί επιστήμονες παραβλέπουν αυτές τις λειτουργίες που επιτελούνται σε “εγκεφαλικά νεκρούς” ασθενείς όπως οι εξής: α) η καρδιά πάλλει, β) οι πνεύμονες λειτουργούν, γ) ενίοτε η τροφή πέπτεται, δ) το αίμα κυκλοφορεί, ε) το ανοσοποιητικό σύστημα λειτουργεί, κ.α. Πως λοιπόν ισχυρίζονται οι γιατροί ότι ο νεκρωμένος εγκέφαλος σηματοδοτεί την παύση της βιολογικής ζωής; Αν πάλι δεν ισχύει κάτι τέτοιο γιατί επιμένουν στον ορισμό του “εγκεφαλικού θανάτου”; Γιατί επιμένουν να μεταμοσχεύουν όργανα τέτοιων ασθενών τη στιγμή που οι επιπλοκές για το δότη όσο και για το λήπτη είναι πολλές; Είναι γνωστό ότι το ποσοστό επιτυχίας των μεταμοσχεύσεων είναι πολύ μικρό και οι λήπτες δεν ζουν παρά τόσο όσο πολλές φορές ζουν οι “εγκεφαλικά νεκροί” με τη βοήθεια έστω των τεχνητών μέσων. Γιατί αυτά είναι επτασφράγιστα μυστικά;
Εκτός από όλα αυτά όμως υπάρχει και το πρόβλημα του νέου προτεινόμενου νομοθετικού πλαισίου το οποίο μεταξύ άλλων προβλέπει και μερικά αμφισβητούμενης ηθικής (δεοντολογικής) και λογικής άρθρα όπως: 1) το άρθρο 12 που προβλέπει την κατάργηση της παροχής σύνταξης αναπηρίας ή θανάτου και αντί αυτής την καταβολή απλής αποζημίωσης σε περίπτωση αναπηρίας ή θανάτου του δότη εξαιτίας επιπλοκών από την αφαίρεση οργάνου! Μήπως για να διευκολυνθούν οι ιατροί στο έργο τους αυτό για το οποίο όπως τονίσαμε νωρίτερα υπάρχουν πολλές παρενέργειες για το δότη αλλά και για το λήπτη οι οποίες δεν ανακοινώνονται εκ των προτέρων; 2) το άρθρο 7 που θεσπίζει ότι για κάθε μεταμόσχευση που πραγματοποιείται να δίνεται από το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας “οικονομική ενίσχυση” στη Μονάδα που νοσηλεύει το δότη της! Ποιος μας εγγυάται ότι δεν θα επιδοθούν ορισμένοι σε αγώνα δρόμου προκειμένου να χαρακτηρίσουν ασθενείς ως “εγκεφαλικά νεκρούς” προκειμένου να εξασφαλίσουν πιο πολλούς πόρους για τη δική τους Μονάδα; 3) το άρθρο 123, παρ.1 ορίζει ότι:”η αφαίρεση διενεργείται μετά την επέλευση του θανάτου, έστω και αν οι λειτουργίες ορισμένων οργάνων διατηρούνται με τεχνητά μέσα”!!! Έστω και αν η καρδιά συνεχίζει να λειτουργεί όπως αναφέραμε παραπάνω. Αν κατάλαβα καλά το συγκεκριμένο άρθρο είναι λίαν επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία αφού προτρέχει και καταδικάζει τον άτυχο ασθενή σε θάνατο έστω και αν οι γιατροί δεν έχουν εξαντλήσει το ανθρωπίνως δυνατό. Θαυμάστε ηθική!!! Αλλά θα συνεχίσουμε προσεχώς.
ΙΙΙ.
Την τελευταία φορά αναφερθήκαμε στο άρθρο 123 του προτεινόμενου νέου νομοθετικού πλαισίου των μεταμοσχεύσεων και συγκεκριμένα στην παράγραφο 1. Αναφορά πρέπει να γίνει και στην παράγραφο 6 όπου επισημαίνεται το εξής: “Μόνο σε περίπτωση που πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση συνεχίζεται η τεχνητή υποστήριξη”! Δηλαδή τιμωρείται σε βέβαιο θάνατο αυτός ο οποίος δεν συναίνεσε στο να δωρίσει όργανά του, ή που δεν μπόρεσε για λόγους πέρα από τη θέλησή του να υπαχθεί στους δότες (ηλικία, κατάσταση υγείας κ.λ.π.), ή μήπως ένας ακόμη τρόπος να εξοικονομήσουμε ράντζα;
Τέλος, στο άρθρο 15 διαβάζει κανείς:”…Εάν η τελευταία θέληση του πτωματικού δότη δεν ήταν σαφής, η αρμόδια ομάδα για την αφαίρεση του οργάνου ή ιστού πρέπει προηγουμένως να προσπαθήσει να εξασφαλίσει τη μαρτυρία των συγγενών του αποθανόντος”!!! Πολύ πατριωτικά δεν το παίρνει ο εισηγητής του άρθρου αυτού; Πρέπει λοιπόν με κάθε τρόπο να εξασφαλιστεί η συναίνεση και δεν αφήνεται ουσιαστικά το δικαίωμα στον ασθενή να αποφασίσει αβίαστα τι θέλει να κάνει. Κι αυτό σε αντίθεση με την λογικώς και νομικώς απορριπτέα υπόθεση της εικαζόμενης συναίνεσης κατά την οποία οι συγγενείς μπορούν να εικάσουν, δηλαδή μπορούν να υποθέσουν τη συναίνεση του δότη ακόμη κι αν αυτός δεν εκφράστηκε ποτέ με σιγουριά περί του θέματος αυτού. Κάτι τέτοιο δεν αντίκειται στα χρηστά ήθη; Η υποκατάσταση πάντως της συναίνεσης του θανόντος από τους συγγενείς και παράνομη είναι(Αρχές Αστικού Δικαίου, παράγραφος 27, σελ.131) αλλά και αντισυνταγματική(άρθρο 5, παράγραφος 1 του Συντάγματος).
Τι συμπεράσματα θα μπορούσε κανείς να βγάλει από όλα αυτά; Σίγουρα αυτό είναι υποκειμενικό και εξαρτάται άμεσα από την αντίληψη ενός εκάστου. Υπάρχουν όμως και αντικειμενικές θέσεις και ενστάσεις αφού διαφορετικά υποκειμενική θα ήταν και η εφαρμογή των νόμων του κράτους. Πάντως για να φθάσει κανείς σε ασφαλή συμπεράσματα θα πρέπει να λάβει υπόψη του όλα τα επιστημονικά δεδομένα αλλά και τα κοινωνικά και εκκλησιαστικά δεδομένα αφού το θέμα αυτό είναι αρκούντως πολύπλοκο. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι αφού ως άνθρωποι με πεπερασμένες δυνατότητες δεν μπορούμε με τη θέλησή μας και μόνο να δημιουργήσουμε ζωή, δεν έχουμε το δικαίωμα και να την αφαιρούμε. Αν κάποιος το αμφισβητήσει αυτό θα του/της υπενθυμίσουμε ότι με τον ίδιο αυστηρό τρόπο προστατεύεται και η ζωή του δάσους, των σπάνιων ζώων, των φυτών, των ανθρώπινων φυλών που εξαφανίζονται στις ζούγκλες του Αμαζονίου και αλλού. Μήπως αυτό ακριβώς δεν είναι το σκεπτικό στις περιπτώσεις αυτές; Η ανθρώπινη ζωή είναι κατώτερη των φυτών και των ζώων; Αλλά κάνουμε ένα βασικό λάθος. Σκεπτόμαστε μόνο το τώρα και όχι το αύριο, το εγώ και όχι το εμείς. Και έτσι διαχειριζόμαστε τη ζωή και τους πόρους της λες και μπορούμε να δημιουργήσουμε ζωή!
Έχουμε όμως και ένα άλλο μείζον πρόβλημα που δεν είναι άλλο από την ποιότητα ζωής. Δεν είναι κακό να θέλει κανείς να ζει άνετα, με πλήρη υγεία ψυχική και σωματική. Είναι κακό όμως να θεωρούμε ότι η ζωή αν δεν ισχύουν οι κανόνες ευδαιμονίας είναι περιττή και μη επιθυμητή. Η ζωή μας δεν είναι ανθόσπαρτη. Πολλές φορές ο άνθρωπος δοκιμάζεται από σοβαρές και θανατηφόρες ασθένειες και πολλές φορές οι άνθρωποι αυτοί του πόνου τις υπομένουν αγόγγυστα. Μήπως είναι ώρα για κάτι τέτοια διλήμματα να στραφούμε στην πηγή της ζωής; Σε αυτόν που δημιούργησε τη ζωή και διακρατεί το σύμπαν; Αυτός δεν είναι ούτε ο πίθηκος(ας σοβαρευτούμε κάποτε), ούτε η μεγάλη και άψυχη έκρηξη, δηλαδή η τύχη! Είναι ο Θεός που έπλασε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και ομοίωσή Του και που ενεφύσησε πνοή ζωής στο άψυχο αρχικά σώμα του. Αν το καταλάβουμε αυτό, τότε θα μας λυθούν όλες οι απορίες μας περί ζωής και θανάτου, υγείας και ασθενείας, πλούτου και φτώχιας, ψυχής και σώματος. Τότε θα κατανοήσουμε την ευεργεσία του θανάτου-όταν βέβαια ο άνθρωπος είναι σε θέση να παραδώσει καθαρή ψυχή. Τότε θα κατανοήσουμε γιατί ο Θεός επιτρέπει να δοκιμάζονται τα παιδιά Του με ανίατες πολλές φορές ασθένειες. Τότε θα διαπιστώσουμε πως δεν ήρθαμε στη γη για να ζήσουμε μια ζωή χωρίς προϋποθέσεις, άνετη και ελκυστική, αλλά ήρθαμε για να πεθάνουμε , για να νικήσουμε το εγώ μας και να το αντικαταστήσουμε με το εμείς ή ακόμη καλύτερα με το εσύ. Ήρθαμε για να σταυρώσουμε τα πάθη μας και να παραδώσουμε στο Θεό την καθαρή στολή του που παραλάβαμε κατά το βάπτισμά μας! Τότε θα καταλάβουμε ότι είναι πολύ εγωιστικό να αποφασίζουμε αυθαίρετα πότε θα δώσουμε και πότε θα πάρουμε τη ζωή του άλλου και μάλιστα με πολύ αμφίβολα παγκοσμίως αποτελέσματα.
Μήπως είναι ώρα να αναλογιστούμε όλοι τις ευθύνες μας μπροστά στο μυστήριο του θανάτου, να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε οι υπεράνθρωποι του Νίτσε, και να στρέψουμε το πρόσωπο και την καρδιά μας στον Δωρεοδότη, Καρδιογνώστη, Σωτήρα Χριστό;