τοῦ κ. Ἰωάννου Μηλιώνη,μέλους τῆς Π.Ε.Γ.
Α’
Ἐπιστήμη καί Πίστη
Ἡ ζωή καί τό ἔργο ἑνός προσώπου μέ παγκόσμια ἀκτινοβολία ἔχει πάντα ἐνδιαφέρον γιά τό εὐρύ κοινό, τό ὁποῖο, δυστυχῶς, παρακολουθεῖ, ἀποδέχεται καί συχνά μιμεῖται καί τήν ὅλη βιωτή τοῦ δημοσίου προσώπου, χωρίς νά προβληματίζεται ἀπό τό γεγονός ὅτι ὑπάρχει χαώδης διαφορά μεταξύ της ἰδιότητας τοῦ «ἀστέρος» -ἠθοποιοῦ, ἀθλητῆ, ἐπιστήμονα- καί τοῦ «ἀνθρώπου», μέ τήν οὐσιαστική σημασία τοῦ ὅρου. Ἔτσι, τό πλῆθος συχνά ἐκλέγει σέ πολιτικές θέσεις πρόσωπα, πού μπορεῖ νά διαπρέπουν στή σκηνή, στόν στίβο ἤ στό ἐργαστήριο, παραγνωρίζοντας τήν ἀνθρώπινη διάσταση τῶν προσώπων αὐτῶν ἤ ἀκόμη καί τήν πιθανῶς πλήρη ἀνεπάρκειά τους σέ θέματα διοίκησης καί διαχείρισης τῶν κοινῶν.
Κάτι ἀντίστοιχο μέ τά ἀνωτέρω συμβαίνει καί μέ τήν ὑπαρξιακή (θρησκευτική-μεταφυσική) τοποθέτηση τῶν ἐπωνύμων προσώπων. Πολλοί ἄνθρωποι στή χώρα μας, ἀποίμαντοι καί ἀκατήχητοι ἐκκλησιαστικά, παρασύρονται καί ἀποδέχονται τήν ὅποια ὑπαρξιακή θέση, ἄν αὐτή ὑποστηρίζεται ἀπό ἐπώνυμα χείλη, κάτι πού συχνά ἐκμεταλλεύονται συνειδητά ἤ ἐπιχειροῦν ἀσυνείδητα, προσωπικότητες μέ διεθνές κύρος. Κάποτε, ἀπό τήν θέση αὐτή, εἴχαμε παρουσιάσει γνωστούς λογοτέχνες, μέ ἀσύμβατους ὡς πρός τήν πίστη μας μεταφυσικούς προβληματισμούς, οἱ ὁποῖοι ὅμως γαλούχησαν γενεές γενεῶν μέ τίς ἀξιόλογες μέν λογοτεχνικά, πλήν ὅμως βλαβερές ὑπαρξιακά, συγγραφές τους. Ἀντίστοιχα, παρόμοια φαινόμενα παρουσιάζονται καί στόν χῶρο τῆς Ἐπιστήμης. Ἀξιόλογοι ἐπιστήμονες, στό παρελθόν ἀλλά καί σήμερα, συχνά μπέρδευαν καί μπερδεύουν τήν ὑπαρξιακή τους θέση (θρησκευτική πίστη) μέ τήν ἐπιστήμη τήν ὁποία ὑπηρετοῦν, εἰδικά ἐκμεταλλευόμενοι νεόδμητες καί ἀσαφεῖς στό κοινό θεωρίες, ὅπως π.χ. κάποτε, ὁ ἠλεκτρομαγνητισμός, σήμερα, ἡ κβαντομηχανική κ.ἄ.
Στό πλαίσιο τῆς σημερινῆς μας ἔρευνας θά ἐξετάσουμε, ἐν συντομία, τή ζωή καί τό ἔργο τοῦ Νίκολα Τέσλα (Nikola Tesla), ἐπιστήμονα τοῦ περασμένου αἰώνα, πού ἡ ὑπαρξιακή του ἐνασχόληση ἐπηρέασε ὄχι μόνο τό ἔργο του, ἀλλά καί γενεές ἀνθρώπων πού ταυτίστηκαν μέ τά πιστεύω του. Στόχος μας δέν εἶναι νά μειώσουμε τό πρόσωπο, τό ὁποῖο εἶναι ἄξιο σεβαμοῦ καί ὑπολήψεως, ἀλλά νά παρουσιάσουμε πτυχές τῆς δραστηριότητάς του πού ἐγγίζουν ἀποκρυφιστικές ἐκδοχές. Ἡ ἐπιλογή τοῦ συγκεκριμένου προσώπου δέν γίνεται τυχαία. Ἄν κι ὁ Τέσλα, ἐκτιμοῦμε, δέν εἶναι ἰδιαίτερα γνωστός σήμερα στό εὐρύ κοινό -τόσο, τουλάχιστον, ὅσο ὁ Τόμας Ἔντισον, ὁ Γουλιέλμο Μαρκόνι ἤ ὁ Βίλχελμ Ρέντγκεν-, ὅμως εἶναι ἰδιαίτερα προσφιλής στό κοινό τῶν ἁπανταχοῦ ἀποκρυφιστῶν καί τῶν ὀπαδῶν τῆς «Νέας Ἐποχῆς τοῦ Ὑδροχόου» (New Age). Στούς χώρους αὐτούς ἔχει δημιουργηθεῖ μία εὐρύτατη μυθοπλασία καί προβολή τοῦ προσώπου τοῦ Τέσλα, πού τροφοδοτεῖ καί μιά τεράστια «βιομηχανία» συνομωσιολογίας.
Ἀλλά, ἐπί τό ἔργον…
Τά πρῶτα χρόνια
Ὁ Νίκολα Τέσλα γεννήθηκε τό 1856, στό χωριό Σμίλιαν (Smiljn) τῆς Κροατίας, Σερβικῆς κοινότητας τῆς τότε Αὐστριακῆς Αὐτοκρατορίας, σέ μιά Ὀρθόδοξη, ἱερατική οἰκογένεια. Πατέρας του, ὁ Μιλούτιν Τέσλα (Milutin Tesla), ἱερέας καί μητέρα του, ἡ Γκεοργκίνα-Τζούκα Μάντιτς (Georgina-Djuka Mandic), κόρη ἱερέα, μέ ἀδερφούς της, κληρικούς, μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ Μητροπολίτης Νίκολα Μάντιτς καί ὁ μοναχός Πέταρ Μάντιτς2. Στό Σμίλιαν, ὁ Τέσλα, ὁλοκλήρωσε τίς βασικές σπουδές του (Γερμανικά, ἀριθμητική καί θρησκευτικά), τό 1861, σέ ἡλικία 5 ἐτῶν, ἐνῶ τό 1862 μετακόμισε μέ τούς γονεῖς του στό Γκόσπιτς (Gospic). Τό 1870 συνέχισε τήν ἐκπαίδευσή του στό «Ἀνώτερο Γυμνάσιο» (Higher Real Gymnasium), στό Κάρλοβατς (Karlovac).
Ἀργότερα, στήν αὐτοβιογραφία του, θά γράψει ὅτι ἐκεῖ, γιά πρώτη φορά, ὑποκινήθηκε τό ἐνδιαφέρον του γιά τούς τρόπους ἐκδήλωσης τῆς ἠλεκτρικῆς ἐνέργειας ἀπό τόν καθηγητή τῆς φυσικῆς, Μάρτιν Σέκουλιτς (Martin Sekulic). «Οἱ ἐκδηλώσεις αὐτοῦ του “μυστηριώδους φαινομένου”», σημειώνει, «μέ ἔκαναν νά θέλω νά μάθω περισσότερα γιά αὐτή τήν ὑπέροχη δύναμη»3. Ὁ Νίκολα Τέσλα, ἀπό μικρός, παρουσίασε ἐντυπωσιακές νοητικές δυνατότητες. Μποροῦσε νά ἐκτελεῖ σύνθετους μαθηματικούς ὑπολογισμούς ἀπό στήθους, κάτι πού ἔκανε στήν ἀρχή τούς καθηγητές του νά πιστέψουν ὅτι τούς ἐξαπατοῦσε˙ καί ἀφοῦ ὁλοκλήρωσε τήν τετραετῆ φοίτηση σέ τρία χρόνια, ἀποφοιτώντας τό 1873, 17 ἐτῶν, ἀριστοῦχος, ἐπέστρεψε στό Σμίλιαν, ὅπου προσβλήθηκε ἀπό χολέρα καί χρειάστηκε πολλούς μῆνες γιά νά ἀναρρώσει.
Τήν ἴδια περίοδο, δήλωσε ὅτι θά ἀκολουθήσει σπουδές μηχανολόγου, παρά τήν ἐπιθυμία τοῦ πατέρα του νά χειροτονηθεῖ ἱερέας. Στή συνέχεια, κατόρθωσε νά ἀποφύγει τή στρατιωτική θητεία κρυπτόμενος στά βουνά τοῦ Γκόσπιτς, ὅπου ἔμεινε γιά ἐννέα μῆνες μέχρι τό καλοκαίρι τοῦ 1875. Τήν ἐποχή ἐκείνη μάλιστα συνέλαβε δύο εὐφάνταστες ἰδέες, οἱ ὁποῖες, ἄν καί ἀδύνατο νά ὑλοποιηθοῦν, εἶναι ἐνδεικτικές τῆς ἀπό μέρους του σύλληψης γιγαντιαίων καί ἐν πολλοῖς ἐξωπραγματικῶν ἐγχειρημάτων. Ἡ πρώτη ἀφοροῦσε ἕνα ὑποθαλάσσιο δίκτυο σωλήνων πού θά ἐπέτρεπε τήν γρήγορη ἀποστολή ἀλληλογραφίας καί δεμάτων ἀπό τή μία ἤπειρο στήν ἄλλη4, καί ἡ δεύτερη, ἕναν στατικό δακτύλιο κατά μῆκος τοῦ ἰσημερινοῦ τῆς Γῆς, πού θά ἐπέτρεπε στούς χρῆστες του νά μεταβαίνουν, χωρίς νά μετακινοῦνται, σέ διαφορετικά σημεῖα τῆς ὑδρογείου, καθώς αὐτή θά περιστρεφόταν ὡς πρός τό δακτύλιο5.
Σπουδές
Τό ἴδιο ἔτος, ὁ Τέσλα ἐγγράφεται στήν Ἀνωτάτη Πολυτεχνική Σχολή τοῦ Γκράτς, ἀφοῦ ἐξασφαλίζει ὑποτροφία, μέ προσπάθειες τοῦ πατέρα του. Ἐκεῖ παρακολουθεῖ μαθήματα θεωρητικῆς καί πειραματικῆς φυσικῆς, ὀπτικῆς, ἀναλυτικῆς χημείας, γεωμετρίας, ὁλοκληρωτικοῦ λογισμοῦ, βοτανικῆς, ἀλλά καί ἀγγλικῶν καί γαλλικῶν. Δείχνει ὑπερβολικό ζῆλο, ἐργάζεται πολλές ὧρες τήν ἡμέρα ἐπιτυγχάνοντας ἄριστες ἐπιδόσεις. Τήν περίοδο αὐτή συλλαμβάνει καί τήν ἰδέα νά καταπιαστεῖ μέ τήν ἀνάπτυξη ἑνός κινητήρα, πού θά χρησιμοποιεῖ ἐναλλασσόμενο ρεῦμα, κάτι πού τόν ἀπασχόλησε τά ἑπόμενα χρόνια. Μέ τήν ὁλοκλήρωση τοῦ πρώτου ἔτους τῶν σπουδῶν του, ἐπιστρέφει στήν οἰκογένειά του στό Γκόσπιτς γιά νά ἔλθει σέ σύγκρουση μέ τόν πατέρα του ἐξαιτίας τῆς ὑπέρμετρης ἀφοσίωσής του στίς σπουδές καί τοῦ φόβου τῆς ἐπιβάρυνσης τῆς ὑγείας του. Ἡ σύγκρουση αὐτή, ἀλλά καί ὁ χλευασμός τῶν συμφοιτητῶν του -λόγω τοῦ ἀπομονωμένου τρόπου ζωῆς του- τόν ὁδήγησαν τήν ἐποχή ἐκείνη στήν παραμέληση τῶν σπουδῶν, στήν χαρτοπαιξία καί στήν ἀσωτία. Ἔτσι, τό τρίτο ἀκαδημαϊκό ἔτος σταμάτησε νά παρακολουθεῖ μαθήματα. Ἀπό τά ἀρχεῖα τῆς Σχολῆς, διαπιστώνουμε ὅτι τήν ἄνοιξη τοῦ 1878 δέν εἶναι πλέον ἐγγεγραμμένος φοιτητής. Αὐτό εἶχε σάν ἀποτέλεσμα νά διακοπεῖ καί ἡ ὑποτροφία του. Ἀπό τό Πολυτεχνεῖο τοῦ Γκράτς δέν ἀποφοίτησε ποτέ. Τό ἑπόμενο βῆμα τοῦ Τέσλα ἦταν ἡ ἐγκατάστασή του στό Μάρμπουργκ, τῆς σημερινῆς Σλοβενίας, ὅπου ἐργάστηκε σάν μηχανικός, γιά περιορισμένο χρονικό διάστημα, ἀφοῦ ἀπέτυχε νά ἐξασφαλίσει νέα ὑποτροφία γιά συνέχιση τῶν σπουδῶν του στή Βιέννη ἤ στό Μπρνό. Στό Μάρμπουργκ, τόν ἐπισκέφτηκε ὁ πατέρας του, πού προσπάθησε νά τόν πείσει νά ἐπιστρέψει στήν οἰκογένειά του καί νά συνεχίσει πιθανῶς τίς σπουδές του στήν Πράγα, χωρίς ἀποτέλεσμα. Ὅμως, μερικές ἑβδομάδες ἀργότερα, o Τέσλα συνελήφθη στό Μάριμπορ καί ὑπό ἀστυνομική συνοδεία, ὁδηγήθηκε πίσω στό Γκόσπιτς. Ἀπογοητευμένος καί ὑπό τό βάρος τῶν γεγονότων, ὁ Μιλούτιν Τέσλα πέθανε τόν Ἀπρίλιο τοῦ 18796.
Συγκλονισμένος, προφανῶς, ἀπό τήν τροπή τῶν γεγονότων καί ἀποφασισμένος τελικά νά ἀκολουθήσει τήν ἐπιθυμία τοῦ πατέρα του, ὁ Τέσλα γράφεται στό Πανεπιστήμιο Καρόλου-Φερδινάνδου, (Charles-Ferdinand University) στήν Πράγα, τόν Ἰανουάριο τοῦ 1880, ἔχοντας ἐξασφαλίσει τήν οἰκονομική στήριξη τῶν ἀδελφῶν τῆς μητέρας του, Πάβλε καί Πέταρ Μάντιτς. Ὅμως, ἕνα χρόνο ἀργότερα, ἀποφασίζει νά ἐγκαταλείψει τήν Πράγα καί ἐγκαθίσταται στή Βουδαπέστη -καθώς ἡ οἰκογένειά του δέν μπορεῖ πλέον νά τόν συντηρεῖ-, μή ἔχοντας ἀποκτήσει πτυχίο, ἔχοντας ὅμως παρακολουθήσει διαλέξεις Φιλοσοφίας στό Πανεπιστήμιο ὡς ἀκροατής.
Ἐπαγγελματικά
Ἡ ἀρχή τῆς ἐπαγγελματικῆς σταδιοδρομίας τοῦ Τέσλα ἔγινε στή Βουδαπέστη. Ἡ πρόσληψή του σέ μία ἀπό τίς ἐταιρίες τοῦ Τόμας Ἔντισον, γιά τή δημιουργία ἑνός τηλεφωνικοῦ κέντρου ὑπῆρξε γι’ αὐτόν πολύτιμη πρακτική ἐμπειρία, ὅπου ἐφήρμοσε βελτιώσεις στόν ἐξοπλισμό τοῦ κέντρου ἐνῶ, ὅπως ὁ ἴδιος ἀναφέρει στήν αὐτοβιογραφία του, τελειοποίησε καί ἕναν τηλεφωνικό ἐνισχυτή, πού ὅμως δέν κατοχύρωσε ὡς εὑρεσιτεχνία. Καταγράφει ἀκόμη ὅτι τότε ἀντιμετώπισε ἕνα σοβαρό νευρικό κλονισμό. Ὡς προσωπική μαρτυρία περιγράφει ὅτι: «Οἱ αἰσθήσεις μου ἦταν τόσο εὐαίσθητες ὥστε ἄκουγα τόν χτύπο ἑνός ρολογιοῦ σέ ἕνα ἀπομακρυσμένο δωμάτιο ἤ ἀντιλαμβανόμουν τό ἔδαφος νά τρέμει ἀπό τό πέρασμα μιᾶς ἁμαξοστοιχίας 20-30 μίλια μακριά». Καταγράφει ἀκόμη ὅτι «ἕνας φημισμένος γιατρός ἀποφάνθηκε πώς ἡ ἀσθένειά μου ἦταν μοναδική καί ἀνίατη»7.
Ἡ ἐπαγγελματική του ἐξέλιξη συνεχίζεται μέ τήν πρόσληψή του στήν Ἠλεκτρική Ἑταιρεία Ἔντισον (Societe Electrique Edison) τό 1881, στό Παρίσι, ὅπου ἔρχεται σέ ἄμεση ἐπαφή μέ τό ἔργο τοῦ Ἔντισον, ἀποκτᾶ βαθύτερη γνώση καί ἐμπειρία γύρω ἀπό τίς γεννήτριες καί τούς κινητῆρες, ξεχωρίζοντας γιά τίς ἱκανότητές του, σέ ἀντίθεση μέ τούς περισσότερους ὑπαλλήλους τοῦ Ἔντισον. Τότε ἀνέπτυξε κι ἕναν αὐτόματο ρυθμιστή γιά τά δυναμό τοῦ Ἔντισον, προκαλώντας τόν ἐνθουσιασμό τῶν ἐργοδοτῶν του. Αὐτό καί κάποιες ἄλλες ἐφευρέσεις εἶχαν σάν ἀποτέλεσμα τήν πρόσληψή του τό 1884 στίς ἐπιχειρήσεις τοῦ Ἔντισον στή Νέα Ὑόρκη. Ἡ συνάντηση τοῦ Τέσλα μέ τόν Ἔντισον, εἶχε σάν ἀποτέλεσμα τόν ἐντυπωσιασμό τοῦ δευτέρου, ὡς πρός τίς ἱκανότητες τοῦ πρώτου. Ὅμως οἱ σχέσεις τῶν δυό ἀνδρῶν δέν ὑπῆρξαν ἐξ ἀρχῆς ἰδιαίτερα θερμές, κάτι πού τελικά ὁδήγησε σέ βαθιά ἀντίθεση καί σύγκρουση. Ἀποτέλεσμα τῆς ἐργασιακῆς καί προσωπικῆς τους ἀσυμφωνίας ὑπῆρξε ἡ παραίτηση τοῦ Νίκολα Τέσλα, 6 μῆνες ἀπό τήν πρόσληψή του, ἀπό τίς ἐπιχειρήσεις Ἔντισον8.
Ἐφευρέσεις
Τό 1887 -μετά ἀπό κάποιες ἀποτυχημένες ἐπιχειρηματικές προσπάθειες-, ὁ Τέσλα βρίσκει οἰκονομική στήριξη γιά τά πειράματά του. Οἱ νέοι του χρηματοδότες, Ἄλφρεντ Μπράουν (Alfred S. Brown), διευθυντής τῆς «Γουέστερ Γιούνιον» (Western Union) κι ἀργότερα ὁ ἐπιχειρηματίας Τζόρτζ Γουέστινγχαουζ (George Westinghouse Jr.) συνέτειναν στήν ἐξέλιξη τῶν συλλήψεων καί τῶν νέων ἐφαρμογῶν του. Μεταξύ τῶν ἐτῶν 1887-1891, ὁ Τέσλα ἀναπτύσσει τόν ἐπαγωγικό κινητήρα (induction motor), ἕναν καινοτόμο ἠλεκτρικό κινητήρα, πού λειτουργοῦσε μέ ἐναλλασσόμενο ρεῦμα9, τό πηνίο Τέσλα (Tesla coil), εἶδος συντονιζόμενου μετασχηματιστῆ (resonant transformer circuit)10 καί ἄλλες ἐφευρέσεις ἀποκομίζοντας χρῆμα καί φήμη. Καταγράφονται 300 τουλάχιστον διπλώματα εὑρεσιτεχνίας παγκοσμίως γιά τίς ἐφευρέσεις του11.
Ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ἀκόμη, ὅτι θεωροῦνται καί δικές του, πολλές ἐφευρέσεις, οἱ ὁποῖες ἀποδίδονται σέ ἄλλα πρόσωπα, ὅπως π.χ. ἡ ἐκπομπή καί λήψη ραδιοκυμάτων -πού στηριζόταν σέ δικές του πατέντες- καί ὄχι τοῦ Ἰταλοῦ Μαρκόνι12 ἤ ἡ μέθοδος ἐκπομπῆς «ἀκτίνων Χ», τό 1895, γιά τήν ὁποία εἶναι γνωστός ὁ Βίλχελμ Ρέντγκεν13.
Ἐξωπραγματικά ὁράματα
Ἴσως ὅμως ἡ πιό ἐντυπωσιακή σύλληψη τοῦ Νίκολα Τέσλα κι αὐτή πού ἀγγίζει περισσότερό τό ἐξωπραγματικό, εἶναι ἡ προσπάθειά του γιά τήν ὑλοποίηση αὐτοῦ, πού εἶναι γνωστό στούς λάτρεις του, σάν «ἐλεύθερη ἐνέργεια». Ὁ Τέσλα πραγματοποίησε πειράματα -γιά τά ὁποῖα λίγα μᾶς εἶναι γνωστά- ἐπάνω στήν ἐν λόγω «ἐνέργεια», ἀπό τό 1898 ἕως τό 1903, ἀλλάζοντας χρηματοδότες κι ἔχοντας ἀποτραβηχτεῖ στό Κολοράντο Σπρίνγκς καί στό Λόνγκ Ἄϊλαντ. Γιά τά πειράματά του χρησιμοποιοῦσε μεγάλο πηνίο, δυναμικοῦ πολλῶν μεγαβόλτ14, δημιουργώντας τεχνητούς κεραυνούς, ἠλεκτρικές ἐκκενώσεις ἑκατομμυρίων βόλτ, μέχρι μήκους καί 40 μέτρων. Γιά τά παραπάνω πειράματα ἐγκατέστησε τόν γνωστό ὡς «πύργο τοῦ Οὐόρντενκλιφ» (Wardenclyffe plant), ἔργο προοριζόμενο γιά ἀσύρματη μεταφορά «ἐνέργειας», σέ πολύ μακρινές ἀποστάσεις. Οἱ παρατηρήσεις, ἀλλά καί οἱ πεποιθήσεις του, τόν ὁδήγησαν νά καταλήξει -ἐσφαλμένα- στό συμπέρασμα ὅτι θά μποροῦσε νά χρησιμοποιήσει ὁλόκληρη τήν ἐπιφάνεια τῆς Ὑδρογείου γιά τήν ἀσύρματη μεταφορά φορτίων ἠλεκτρικῆς ἐνέργειας15. Τά πειράματα διακόπηκαν ἐντελῶς ξαφνικά ἀπό τόν τελευταῖο χρηματοδότη του, Τζόν Π. Μόργκαν (John Pierpont Morgan Sr.), πού θεώρησε τό ὅλο ἔργο μάταιο καί οἰκονομικά ἀσύμφορο. Ὁ Τέσλα εἶχε γενικά καλές σχέσεις μέ τούς δημοσιογράφους, οἱ ὁποῖοι ἔσπευδαν νά δημοσιεύουν τίς δηλώσεις του, γιά ἰδέες καί ἐπιτεύγματα συχνά περίεργα κι ἐξωπραγματικά.
Παρά ταῦτα, πολλά εἶναι τά «φουτουριστικά» ὁράματα τοῦ Τέσλα, πού δέν ὑλοποιήθηκαν τελικά. Ὁρισμένα ἀπό τά πιό ἀπόμακρα καί φιλόδοξα ὄνειρα τοῦ ἐφευρέτη δέν πραγματοποιήθηκαν, ὅπως τό ὅραμά του γιά τήν ἀσύρματη μετάδοση «ἐνέργειας». Σέ ἄλλες περιπτώσεις, αὐτά πού ἐφευρέθηκαν ἀπό τόν Τέσλα δέν ἦταν ἁπλῶς ἀρκετά πρακτικά γιά νά ἀντικαταστήσουν ὑπάρχοντα συστήματα, ὅπως ὁ ἀτμοστρόβιλος χωρίς λεπίδες ἤ ἦταν πολύ ἐπικίνδυνα στήν χρήση, ὅπως ἡ ἀτμοκίνητη ἠλεκτρική γεννήτριά του, πού ἔμεινε γνωστή ὡς «μηχανή σεισμῶν», καθώς ὁ Τέσλα ἰσχυρίστηκε ὅτι ἡ γεννήτρια προκάλεσε σεισμό στή Νέα Ὑόρκη τό 189816.
Ὁρισμένοι ἀπό τούς ἰσχυρισμούς τοῦ Τέσλα, ὅπως τό ὅπλο «ἀκτίνων θανάτου» (death ray weapon)17, ἕνα ὑπερόπλο ἱκανό, κατά τά λεγόμενά του, νά καταστρέψει 10.000 ἀεροπλάνα σέ ἀπόσταση 200 μιλίων, καί τό «πεδίο δύναμης» (force field), ὑπάρχουν σήμερα μόνο στήν ἐπιστημονική φαντασία, σέ κινηματογραφικά ἔργα καί σέ κάποια βιντεοπαιχνίδια18. Ἀκόμη, ὁ ἴδιος ἀνέφερε πολλές φορές κατά τή διάρκεια τῆς καριέρας του, ὅτι μέ ἐφευρέσεις του, ὅπως τό «πηνίο Τέσλα», μποροῦσε νά ἐπικοινωνεῖ μέ ἄλλους πλανῆτες19 καί ὅτι εἶχε παρατηρήσει σήματα, πού πίστευε ὅτι ἦταν ἐξωγήινη ραδιοφωνική ἐπικοινωνία ἀπό τήν Ἀφροδίτη ἤ τόν Ἄρη. Ἄν καί τήν περίοδο αὐτή, ἡ φήμη του στίς Ἡνωμένες Πολιτεῖες εἶναι μεγαλύτερη ἀπό κάθε ἄλλου ἐπιστήμονα ἤ ἐφευρέτη στή λαϊκή συνείδηση, οἱ περίεργοι, ἐκκεντρικοί καί ἐξωφρενικοί αὐτοί ἰσχυρισμοί του γιά τή δυνατότητα τῆς ἐπιστήμης νά ἐκτοξεύσει σέ ἄλλη, ἐξωπραγματική κλίμακα, τόν ἀνθρώπινο πολιτισμό, τόν καθιέρωσαν στή συνείδηση τοῦ κοινοῦ τῆς ἐποχῆς του σάν τόν «τρελό ἐπιστήμονα». Τέλος, θά πρέπει νά ἀναφέρουμε καί τό ὅτι ἀπό τό 1936 ἕως τό θάνατό του, τό FBI παρακολουθοῦσε τίς συνομιλίες καί τίς κινήσεις του ἀπό τόν φόβο ὅτι εἶχε ἀναπτύξει φιλικές σχέσεις μέ τήν Σοβιετική Ἕνωση.
Ὁ Νίκολα Τέσλα, πέθανε στίς 7 Ἰανουαρίου 1943, σέ ἡλικία 86 ἐτῶν, στό ξενοδοχεῖο Νιοῦ Ὑόκερ (New Yorker Hotel), ὅπου διέμενε τά τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του. Ὀλοκληρώνοντας τά λίγα αὐτά βιογραφικά γιά τήν ζωή τοῦ Τέσλα, θά πρέπει νά σταθοῦμε καί νά στοχαστοῦμε, τί ἦταν αὐτό πού ὠθοῦσε τόν ἐφευρέτη αὐτόν σέ τέτοιες ἐξωφρενικές συλλήψεις, πέραν ἀπό μία πιθανῶς ψυχικά διαταραγμένη προσωπικότητα;
Ὑπαρξιακή μυθολογία
Τό κυριότερο, ἐπάνω στό ὁποῖο ὁ Τέσλα βάσισε τίς ἐξωπραγματικές θεωρίες του ἦταν ἡ πίστη του στήν ὕπαρξη τοῦ «αἰθέρα», τοῦ μυθικοῦ αὐτοῦ «ὑλικοῦ», πού πληροῖ δῆθεν τό σύμπαν, θέμα τεράστιο, τό ὁποῖο θά προσπαθήσουμε νά ψηλαφίσουμε στή συνέχεια. Οἱ Ἕλληνες φιλόσοφοι ἀπό τήν Ἰωνία θεωροῦσαν ὅτι στήν φύση ὑπάρχουν τέσσερα στοιχεῖα ἤ τέσσερις οὐσίες: «ἡ γῆ, τό ὕδωρ, τό πῦρ καί ὁ ἀήρ». Ὁ Ἀριστοτέλης πρόσθεσε στήν τετράδα αὐτή «τόν αἰθέρα», ὁ ὁποῖος θά ἀποτελέσει τήν πέμπτη οὐσία ἤ πεμπτουσία20. Ἤδη, ἀπό τό πρῶτο αὐτό «ἐπιστημονικό» δεδομένο τῆς ἀρχαιότητας (τήν τετράδα τῶν στοιχείων καί τόν αἰθέρα), τό ὁποῖο κληρονομεῖται ἀπό τούς Ἀλχημιστές τοῦ Μεσαίωνα καί τούς ἀπανταχοῦ μάγους, τέκτονες καί νεοεποχίτες, ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι τό θέμα ἀνάγεται στό ἐπίπεδό τῆς μεταφυσικῆς, τοῦ ἀποκρυφισμοῦ καί τῆς μυθοπλασίας, ἄν καί ἀπασχόλησε κι ἀπασχολεῖ καί ἐπιστήμονες προσκείμενους μᾶλλον στίς ἀνωτέρω κατηγορίες. Ὁ αἰθέρας παρουσιάζει, σύμφωνα μέ τόν Ἀριστοτέλη, πολλές ἰδιαιτερότητες, πού εἶναι: τό ἀγέννητον, ἀγήρατον, ἄφθαρτον, ἀΐδιον, ἀναυξές καί ἀναλλοίωτον. Ἐπιπλέον, ἐντοπίζεται στά ψηλά στρώματα τοῦ οὐρανοῦ (στόν «ἀνώτατον τόπον») ὅπου κατοικεῖ ἡ θεότητα21.
Οἱ Ἕλληνες φιλόσοφοι τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας (Ἀλέξανδρος ὁ Ἀφροδισιεύς, Σιμπλίκιος καί ἄλλοι), ἀλλά καί οἱ Βυζαντινοί, ὅπως ὁ Ἰωάννης ὁ Φιλόπονος, καθώς καί πολλοί Δυτικοί ἑρμήνευσαν, τροποποίησαν καί ἐμπλούτισαν τήν θεωρία τοῦ Ἀριστοτέλη22. Τό ἀποτέλεσμα εἶναι ὅτι ἡ πέμπτη οὐσία, ἡ quinta essentia τῶν Δυτικῶν, κατέληξε νά σημαίνει τήν βασική οὐσία κάθε ὄντος, τόν πυρήνα γύρω ἀπό τόν ὁποῖο ὀργανώνεται ἡ ὕπαρξή του23. Ἀπό τά ἀνωτέρω γίνεται εὔκολα κατανοητό ὅτι οἱ ἀρχαῖοι μας πρόγονοι ἀντιλαμβάνονταν τόν «αἰθέρα», ὡς θεό ἤ «κατάσταση θεοῦ», ἀφοῦ τοῦ δίνουν τά χαρακτηριστικά: «ἀγέννητον, ἀγήρατον, ἄφθαρτον, ἀΐδιον, ἀναυξές, ἀναλλοίωτον», κάτι πού γιά ἐμᾶς τούς Ὀρθόδοξους Χριστιανούς -μαζί καί μέ ἄλλα, πρόσθετα χαρακτηριστικά-, ἔχει μόνον ὁ Τριαδικός Θεός, πού εἶναι Πρόσωπο (Προσωπικότητα) κι ὄχι κατάσταση. Μέ βάση τά παραπάνω, ἐνασχόληση μέ τόν «αἰθέρα» μπορεῖ νά γίνεται ἀντικείμενο θρησκειολογικής μελέτης κι ὄχι ἐπιστημονικῆς.
Βιβεκανάντα
Στήν ἐρώτηση λοιπόν, πῶς ἕνας ἐπιστήμονας σάν τόν Τέσλα μπορεῖ νά στηρίζει τήν ἐπιστήμη του στόν «αἰθέρα»; θά ἀπαντήσουμε, ἀφοῦ ἐντρυφήσουμε πρῶτα στίς ὑπαρξιακές ἤ καλύτερα στίς θρησκευτικές πεποιθήσεις τοῦ ἐπιστήμονα καί εἰδικά στήν ἐμπλοκή του μέ τόν ἰνδουισμό μετά τήν ἐπαφή καί τόν ἐπηρεασμό του ἀπό τόν γνωστό γιά τήν διείσδυση τοῦ ἰνδουισμοῦ στήν Δύση, Σουάμι Βιβεκανάντα (Swami Vivekananda)24
1 Ἀπό εἰσήγηση πού πραγματοποιήθηκε τόν Σεπτέμβριο 2017 σέ Ὁμάδα Ἐργασίας τῆς Π.Ε.Γ.2 Carol Dommermuth-Costa, «Nikola Tesla: A Spark of Genius», 1994, σ. 12.
3 W. Bernard Carlson, «Tesla: Inventor of the Electrical Age», 2013, σ. 32.
4 John J. O’Neill, «Prodigal Genius: The Life of Nikola Tesla», σ. 252.
5 W. Bernard Carlson, «Tesla: Inventor of the Electrical Age», 2013, σ. 30.
6 W. Bernard Carlson, «Tesla: Inventor of the Electrical Age», 2013, σσ. 45-47.
7 Nikola Tesla, «My Inventions. The Autobiography of Nikola Tesla», Κεφ. 3, «My Later Endeavors, The Discovery of the Rotating Magnetic Field».
8 W. Bernard Carlson, «Tesla: Inventor of the Electrical Age», 2013, σ. 143.
9 Thomas Parke Hughes, «Networks of Power: Electrification in Western Society, 1880–1930», σσ. 115–118.
10 W. Bernard Carlson, «Tesla: Inventor of the Electrical Age», 2013, σ. 122.
11 Margaret Cheney, (1981), «Tesla: Man Out of Time», Simon & Schuster, (2001), σ. 62.
12 Howard B. Rockman, «Intellectual Property Law for Engineers and Scientists», 2004, σ. 198.
13 Nikola Tesla, «X-ray vision: Nikola Tesla on Roentgen rays» (1η εκδ.). Radford, VA: Wiilder Publications.
14 Τό μεγαβόλτ (megavolt) ἰσοῦται μέ 1.000.000 βόλτ (volt).
15 Christopher Cooper, «The Truth About Tesla: The Myth of the Lone Genius in the History of Innovation», Ἔκδ. Race Point Publishing, 2015, σ. 165.
16 https://www.livescience.com/46751-nikola-tesla-futuristic-ideas.html
17 Margaret Cheney, & Robert Uth, (2001). «Tesla: Master of Lightning», Ἔκδ. Barnes & Noble Books. σ. 158.
18 Βλ. Command & Conquer: Red Alert. Video game στρατηγικῆς σέ πραγματικό χρόνο.
19 Marc J. Seifer, (1996), «”Martian Fever (1895-1896)”. Wizard: the life and times of Nikola Tesla: biography of a genius», Ἔκδ. Carol Publishing Group, Secaucus, NJ, σ. 157.
20 http://www.pemptousia.gr/pemptousia/
21 Στό ἴδιο.
22 Στό ἴδιο.
23 Στό ἴδιο.
24 Ἰνδουιστής μοναχός, μαθητής τοῦ Ἰνδοῦ μυστικιστῆ Ραμακρίσνα, τόν 19ο αἰώνα. Εἰσήγαγε τήν ἰνδική θρησκεία (Βεντάντα καί Γιόγκα) στή Δύση.
Β’
Ὁ Τέσλα πρωτοσυνάντησε τόν Βιβεκανάντα σέ μιά δεξίωση τῆς ἠθοποιοῦ Σάρας Μπερνάρντ (Sarah Bernhardt), ἡ ὁποία ἐκείνη τήν περίοδο (1893-1896) πρωταγωνιστοῦσε στήν «Ἴζιελ» (Iziel), θεατρικό ἔργο μέ θέμα τή ζωή τοῦ Βούδα. Ὅταν ἡ Μπερνάρντ ἐντόπισε τόν Βιβεκανάντα μεταξύ τοῦ κοινοῦ τῆς παράστασης, ὀργάνωσε μιά συνάντηση μαζί του, στήν ὁποία παρευρέθηκε καί ὁ Τέσλα2. Εἶναι χαρακτηριστική ἡ περιγραφή τοῦ Σουάμι Νικχιλανάντα, (Swami Nikhilananda) ἱδρυτῆ τοῦ «Κέντρου Ραμακρίσνα», στή Νέα Ὑόρκη καί στενοῦ συνεργάτη τοῦ Βιβεκανάντα, πού ἀναφέρει γιά τόν Τέσλα καί τίς συναντήσεις του μέ τόν Σουάμι Βιβεκανάντα3:
«Ὁ Νίκολα Τέσλα, ὁ μεγάλος ἐπιστήμονας πού εἰδικεύεται στόν τομέα τοῦ ἠλεκτρισμοῦ, εἶχε ἐντυπωσιαστεῖ ἀπό τίς ἑρμηνεῖες τοῦ Σουάμι σχετικά μέ τήν κοσμογονία Σάμκγια (Samkhya)4 καθώς καί μέ τή θεωρία τῶν κοσμικῶν κύκλων ὅπως αὐτά γίνεται ἀντιληπτά ἀπό τούς Ἰνδουιστές.
Ἐντυπωσιάστηκε ἰδιαίτερα ἀπό τήν ὁμοιότητα μεταξύ τῆς θεωρίας τῆς ὕλης καί τῆς ἐνέργειας στήν Σαμκγίας καί στήν σύγχρονη φυσική. Ὁ Σουάμι συναντήθηκε ἐπίσης στή Νέα Ὑόρκη μέ τόν σέρ Γουίλιαμ Τόμπσον, τόν Λόρδο Κέλβιν καί τόν καθηγητή Χέλμολτζ, κορυφαίους ἐκπροσώπους τοῦ ἐπιστημονικοῦ κόσμου τῆς Δύσης. Ἀκόμη, ἡ διάσημη γαλλίδα ἠθοποιός Σάρα Μπερνάρντ εἶχε μία συνέντευξη μέ τόν Σουάμι καί ἐντυπωσιάστηκε ἀπό τίς διδασκαλίες του5».
Ὁ ἴδιος ὁ Βιβεκανάντα σέ ἐπιστολή του πρός φιλικό πρόσωπο, -μέ ἡμερομηνία 13 Φεβρουαρίου τοῦ 1896-, ἀναφέρει γιά τόν Τέσλα: «…ὁ κ. Τέσλα εἶναι γοητευμένος μέ τίς Βεδικές6 ἰδέες περί Πράνα7, Ἀκάσα8 καί Κάλπας9, πού σύμφωνα μέ τίς δικές του ἐκτιμήσεις εἶναι οἱ μόνες ἑρμηνεῖες, πού μποροῦν νά ταυτιστοῦν μέ τίς ἐπιστημονικές… Ὁ κ. Τέσλα πιστεύει ὅτι μπορεῖ νά τά ἀπεικονίσει αὐτά μέ τά μαθηματικά, τό ὅτι ἡ ἰσχύς καί ἡ ὕλη μποροῦν νά ἀναχθοῦν ἐνδεχομένως σέ ἐνέργεια. Πρόκειται νά τόν συναντήσω τήν ἑπόμενη ἑβδομάδα γιά νά παρακολουθήσω αὐτή τή μαθηματική δυνατότητα ἐφαρμογῆς»10.
Γιά τόν Σουάμι Βιβεκανάντα ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ὅτι αὐτός προσωπικά καί ἡ Θεοσοφική Ἐταιρία τῆς Ἑ. Π. Μπλαβάτσκυ εἶναι οἱ κατ’ ἐξοχήν ὑπεύθυνοι γιά τήν διείσδυση τοῦ ἰνδουισμοῦ στή Δύση καί γενικά τήν θεμελίωση αὐτοῦ, πού σήμερα μᾶς εἶναι γνωστό, ὡς ἡ «Νέα Ἐποχή» (New Age), ἤδη ἀπό τόν 19ο αἰώνα. Ὁ Βιβεκανάντα ὑπῆρξε μαθητής τοῦ Ραμακρίσνα καί εἶναι ἐκεῖνος πού ἀνέδειξε τόν ἰνδουισμό καί τόν βουδισμό σέ παγκόσμιες θρησκεῖες, πού ὑποστήριξε τά ἐθνικιστικά κινήματα στήν Ἰνδία στήν περίοδο τῆς Βρετανικῆς ἀποικιοκρατίας, πού ἵδρυσε τίς θρησκευτικές ὀργανώσεις «Ραμακρίσνα Μάθ» (Ramakrishna Math) καί «Ἀποστολή Ραμακρίσνα» (Ramakrishna Mission). Ὁ Βιβεκανάντα διοργάνωσε ἑκατοντάδες δημόσιες καί ἰδιωτικές διαλέξεις καί σεμινάρια σέ Η.Π.Α. καί Εὐρώπη, διαδίδοντας τόν ἰνδουισμό. Στή Ἰνδία θεωρεῖται ἱερό πρόσωπο καί ἡ ἡμέρα τῶν γενεθλίων του ἑορτάζεται ὡς ἡ «Ἐθνική Ἡμέρα Νεότητας».
Προσηλυτισμός τῆς Δύσης
Εἶναι χαρακτηριστικός ὁ τρόπος προσηλυτισμοῦ τῆς Δύσης, ἀπό τόν Βιβεκανάντα, πού ὑπῆρξε ἀντιπρόσωπος τῆς Ἰνδίας στό «Κοινοβούλιο τῶν Θρησκειῶν τοῦ Κόσμου», τό 1893 στό Σικάγο κι ὅπου μίλησε γιά τήν «ἑνότητα τῶν θρησκειῶν» καί προσφώνησε τούς συνέδρους ὡς ἑξῆς:
«ἄν κάποιος ἀπό αὐτό τό ἀκροατήριο ἐλπίζει ὅτι αὐτή ἡ ἑνότητα θά ἔρθει μέ τό θρίαμβο μιᾶς ὁποιασδήποτε θρησκείας καί τόν ἀφανισμό τῶν ἄλλων, σ’ αὐτόν δέν ἔχω παρά νά πῶ: Ἀδερφέ μου οἱ ἐλπίδες σου θά διαψευσθοῦν. Μήπως ἐπιθυμῶ οἱ Χριστιανοί νά γίνουν Ἰνδουιστές; Πρός Θεοῦ! Μήπως ἐπιθυμῶ οἱ Ἰνδουιστές ἤ οἱ Βουδιστές νά γίνουν Χριστιανοί; Πρός Θεοῦ!… Οἱ Χριστιανοί δέν πρέπει νά γίνουν Ἰνδουιστές, οὔτε Βουδιστές οὔτε καί αὐτοί νά γίνουν Χριστιανοί. Ἀλλά κάθε θρησκεία θά πρέπει νά ἀφομοιώσει τό πνεῦμα τῶν ἄλλων θρησκειῶν11, διατηρώντας ὡστόσο τίς ἰδιαιτερότητές της, προκειμένου νά ἀναπτυχθεῖ σύμφωνα μέ τούς δικούς της νόμους».
Ἡ ὑποδοχή πού ἐπιφύλαξαν οἱ Δυτικοί στό Βιβεκανάντα ὑπῆρξε ἰδιαίτερα θερμή.
Ἄν κι ὁ λόγος τοῦ Βιβεκανάντα, ὅπως καί πολλῶν ἄλλων συγχρόνων «δασκάλων» τῶν ἀνατολικῶν θρησκειῶν καί τοῦ ἀποκρυφισμοῦ, ἀκούγεται λογικός καί πανανθρώπινος στόν ἀνυποψίαστο ἀκροατή, ἡ συνέχεια ἀποδεικνύει ὅτι ὁ Ἰνδός Γκουρού δέν ὑπῆρξε καί τόσο εἰλικρινής. Χαρακτηριστικό, ἀλλά καί ἀποκαλυπτικό εἶναι τό ἀκόλουθο ἀπόσπασμα ἀπό τόν πύρινο λόγο του σέ φοιτητές στό Μαντρᾶς (Madras) κατά τή ἐπιστροφή του στήν Ἰνδία, ὅπου του ἔγινε ἀποθεωτική ὑποδοχή:
«… αὐτό εἶναι τό μεγάλο ἰδανικό πού βρίσκεται μπροστά μας, καί ὁ καθένας πρέπει γι’ αὐτό νά ὁπλιστεῖ -ἡ ἅλωση τοῦ κόσμου ἀπό τήν Ἰνδία- τίποτε τό λιγότερο ἀπό αὐτό, καί ὅλοι ἐμεῖς πρέπει νά ὁπλιστοῦμε καί νά τεντώσουμε γι’ αὐτό τό σκοπό κάθε νεῦρο… σήκω, Ἰνδία, καί κυρίευσε τόν κόσμο μέ τήν πνευματικότητά σου… Αὐτό πού πρέπει νά κυριεύσει τή Δύση εἶναι ἡ πνευματικότητα…».
Τέσλα καί Βιβεκανάντα
Ὁ Βιβεκανάντα ἤλπιζε ὅτι ὁ Τέσλα μποροῦσε νά ἀποδείξει ἐπιστημονικά ὅτι αὐτό πού ὀνομάζεται ὕλη εἶναι ἁπλά μιά μορφή ἐνέργειας, συνδυάζοντας ἔτσι τίς διδασκαλίες στίς Βέδες μέ τήν τότε σύγχρονη ἐπιστήμη. Κατά τήν διατύπωση τοῦ Σουάμι: «στήν περίπτωση αὐτή, ἡ Βεδική κοσμολογία θά μποροῦσε νά τοποθετηθεῖ στά πιό ἀσφαλῆ θεμέλιά της»12.
Ἤδη ἀπό τό 1891 ὁ Τέσλα θεωροῦσε τό σύμπαν ὡς ἕνα δυναμικό σύστημα γεμάτο «ἐνέργεια», ἡ ὁποία μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ ἀνά πάσα στιγμή καί ἀπό κάθε σημεῖο του. Κατά τά φαινόμενα, ἀφότου ὁ Τέσλα συνάντησε τόν Βιβεκανάντα κι ἄρχισε νά μελετᾶ τό τί οἱ ἀνατολικές θρησκεῖες πιστεύουν γιά τή διαμόρφωση καί τή δομή τοῦ ὑλικοῦ κόσμου, ἄρχισε νά χρησιμοποιεῖ ὅρους σανσκριτικούς γιά νά ἐκφράζει τίς ἰδέες του. Ἔτσι, μεταξύ ἄλλων, ἀρχίζει νά χρησιμοποιεῖ τίς λέξεις «Ἀκάσα», «Πράνα», ἀλλά καί τήν ἰδέα τοῦ «φωτοβόλου αἰθέρα»13 (luminiferous aether)14 γιά νά περιγράψει τήν ὕπαρξη, τήν προέλευση, ἀλλά καί τή δομή τῆς ὕλης.
Κάποιες βασικές ἀντιστοιχίες τῆς κοσμοθεωρίας τοῦ ἰνδουισμοῦ καί ὁρισμένων βασικῶν ἰδεῶν τῆς φυσικῆς, ἔτσι ὅπως ὁ Τέσλα τουλάχιστον τίς ἀντιλαμβανόταν, εἶναι οἱ παρακάτω: Ὡς «Μπράχμαν» (Brahman)15 θεωροῦσε «τό ἀπόλυτο», ὡς «Μαχάτ» ἤ «Ἰσβάρα» θεωροῦσε τήν «πρωταρχική δημιουργική ἐνέργεια», ἐνῶ ὡς «Πράνα» καί «Ἀκάσα» θεωροῦσε τήν «ἐνέργεια» καί τήν «ὕλη» ἀντίστοιχα.
Ὁρολογία, ἐπιγραμματικά
Μπράχμαν, στήν ἰνδική κοσμολογία καί θεολογία, ὁρίζεται ὡς τό ἕνα αὐθύπαρκτο καί ἀπρόσωπο πνεῦμα, ὡς ἡ «Θεϊκή Οὐσία» ἀπό τήν ὁποία ὅλα τα πράγματα προέρχονται, ἀπό τήν ὁποία συντηροῦνται καί στήν ὁποία ἐπιστρέφουν κατά τήν Πραλάγια, τήν «μεγάλη κοσμική νύχτα», τήν «Νύχτα τοῦ Μπράχμαν».
Μαχάτ (Mahat) νοεῖται τό «Μεγάλο Ἕνα» καί ἑρμηνεύεται ἐπίσης ὡς «κοσμική νοημοσύνη» ἤ «κοσμικός νοῦς».
Ἰσβάρα (Ishvara) ὁρίζεται ὡς ὁ «Ὑπέρτατος Κυβερνήτης», ἡ ὕψιστη δυνατή ἀντίληψη τοῦ Ἀπόλυτου, πέρα ἀπό κάθε λογική σύλληψη.
Πράνα (Prana) λογίζεται ἡ «ἐνέργεια», ἡ «ζωτική δύναμη» ἤ ἡ «ζωτική ἀρχή», πού διαπερνᾶ τό Σύμπαν σέ ὅλα τά ἐπίπεδα.
Ἀκάσα (Akasha) ἑρμηνεύεται ὡς ὕλη (λεπτοφυής ὕλη), πού συνήθως μεταφράζεται καί ὡς αἰθέρας. Ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ἐδῶ ὅτι ἡ «ζωτική δύναμη», Πράνα, ἀναφέρεται, ἀπό ποικίλους χώρους μέ διάφορα ὀνόματα μπερδεύοντας καί παραπλανώντας τό ἀνυποψίαστο κοινό.
Ὅπως ἀναφέρει γνωστός Ὁμοιοπαθητικός, «… Αὐτό τό εἶδος ἐνέργειας ἔχει δεχθεῖ διάφορες ὀνομασίες ἀπό διαφορετικούς ἀνθρώπους σέ διαφορετικές ἐποχές τῆς ἱστορίας. Ἔχει ἀποκληθεῖ: Πράνα, ἀπό τούς Ἰνδουιστές… Ἀστρικό φῶς ἀπό τούς Καβαλιστές. Ἀζώθ, ἀπό τούς Ἀλχημιστές… Ζωικός μαγνητισμός, ἀπό τόν Μέσμερ… Ζωτική ἐνέργεια ἤ ζωτική δύναμη ἤ ζωτικό σῶμα, ἀπό τή βιταλιστική σχολή… Βιοπλάσμα, ἀπό Σοβιετικούς ἐπιστήμονες… “Συμπαντική ἐνέργεια”, αὐτός ὁ ὅρος προσδιορίζει καλύτερα μιά ἀπό τίς βασικές ἰδιότητές της: τή συμπαντικότητα…»16.
Στά παραπάνω, ἀξίζει νά προσθέσουμε -σχετικά μέ τόν «αἰθέρα»- καί τούς ὅρους: Τσί (chi), πού χρησιμοποιεῖται στήν Κίνα, Κι (ki), στήν Ἰαπωνία, «Μάνα» (Mana), στούς πολιτισμούς τῆς Ὠκεανίας (Oceania), «Ὀντική Δύναμη» (Odic force), ἀπό τόν Κάρλ Φόν Ράιχενμπαχ (Carl von Reichenbach), «Σπίριτους» (Spiritus), ἀπό τόν Ρόμπερτ Φλάντ (Robert Fludd), «Ψυχοτρονική Ἐνέργεια (psychotronics), ἀπό Τσεχοσλοβάκους «ἐπιστήμονες» καί «Ὀργόνη»17, ἀπό τόν Βίλχελμ Ράϊχ (Wilhelm Reich)18. Τέλος, ὡς «Ζωτική Ἐνέργεια» ἀναφέρεται ἀπό τόν Σάμουελ Χάνεμαν (Christian Friedrich Samuel Hahnemann), τόν πατέρα τῆς Ὁμοιοπαθητικῆς.
Ἀνυπόστατη ἡ ὕπαρξη τοῦ αἰθέρα
Ἡ θεωρία γύρω ἀπό τήν ὕπαρξη ἤ μή τοῦ αἰθέρα ὑπῆρξε θέμα σημαντικοῦ προβληματισμοῦ καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τῆς ἱστορία του, καθώς ἀπαιτοῦσε τήν ὕπαρξη μιᾶς ἀόρατης καί ἄπειρης ὕλης -ἔστω λεπτοφυοῦς-, πού δέν θά ἀλληλεπιδροῦσε μέ τά ἀντικείμενα τοῦ φυσικοῦ κόσμου. Καθώς ἡ φύση τοῦ φωτός διερευνήθηκε, ἰδιαίτερα τόν 19ο αἰώνα, οἱ θέσεις γιά τίς φυσικές ἰδιότητες, πού ἀπαιτοῦνταν γιά νά γίνει ἀποδεκτή ἡ ὕπαρξη τοῦ αἰθέρα, γίνονταν ὅλο καί πιό ἀντιφατικές. Στά τέλη τοῦ 1800, ἀμφισβητήθηκε ἡ ὕπαρξή του ὁλοκληρωτικά, ἄν καί δέν ὑπῆρχε ἀκόμη ἄλλη φυσική θεωρία γιά τήν ἀντικατάστασή του.
Ἡ ἀρνητική ἔκβαση τοῦ πειράματος Μάϊκελσον-Μόρλεϋ (Michelson-Morley)19, ἔδειξε ὅτι ὁ αἰθέρας ἦταν ἀνύπαρκτος, κάτι πού ἐπιβεβαιώθηκε μέ πειράματα, πού ἀκολούθησαν μέχρι καί τό 1920. Αὐτό ὁδήγησε σέ σημαντική θεωρητική ἐργασία γιά νά ἐξηγηθεῖ ἡ διάδοση τοῦ φωτός, χωρίς κάποιο μέσον σάν τόν αἰθέρα. Ἡ κατάρριψη τῆς θεωρίας περί αἰθέρα ὑπῆρξε ἡ εὐκαιρία, πού ὁδήγησε τόν Ἄλμπερτ Ἀϊνστάϊν (Albert Einstein) στή ἀνάπτυξη τῆς Θεωρία τῆς Σχετικότητας, ἡ ὁποία μποροῦσε νά ἐξηγήσει γιατί τό πείραμα Μάϊκελσον-Μόρλεϋ ἀπέτυχε καί ἑρμήνευε τό γιατί ἕνα τέτοιο μέσον -σάν τόν αἰθέρα- δέν ἦταν ἀπαραίτητο στήν κατανόηση τῆς δομῆς τοῦ σύμπαντος. Τό πείραμα Μάϊκελσον-Μόρλεϋ (Michelson-Morley), μαζί μέ τήν ἀκτινοβολία τοῦ «μέλανος σώματος» (σκοτεινή ἀκτινοβολία)20καί τό «φωτοηλεκτρικό φαινόμενο»21, ἦταν ἕνα βασικό πείραμα στήν ἀνάπτυξη τῆς σύγχρονης φυσικῆς, πού περιλαμβάνει τόσο τή σχετικότητα ὅσο καί τήν κβαντική θεωρία καί ἐξηγεῖ -ἡ δεύτερη- τήν κυματόμορφη (wave-like)22 φύση τοῦ φωτός. Ἀλλά, ἄς ἐπιστρέψουμε στόν Νίκολα Τέσλα καί πάλι.
Πλάνη, ἡ ἐπιστημονική θεμελίωση τοῦ ἀποκρυφισμοῦ
Ὁ Τέσλα ἀνατράφηκε ὡς Ὀρθόδοξος Χριστιανός, ὅμως ἀργότερα ἀπομακρύνθηκε, μέ ἀποτέλεσμα νά μή θεωρεῖ τόν ἑαυτό του -ὅπως ἰσχυριζόταν- ὡς «πιστό μέ τήν ὀρθόδοξη ἔννοια». Δήλωνε ὅτι «ἀντιτασσόταν στόν θρησκευτικό φανατισμό», ἀλλά καί ὅτι «ὁ Βουδισμός καί ὁ Χριστιανισμός εἶναι οἱ μεγαλύτερες θρησκεῖες, τόσο σέ ἀριθμό ὀπαδῶν ὅσο κι ἀπό πλευρᾶς σημασία»23. Ἔλεγε ἀκόμη ὅτι: «Γιά μένα, τό σύμπαν εἶναι ἁπλῶς μιά μεγάλη μηχανή, αὐθύπαρκτη, πού ποτέ δέν θά σταματήσει νά λειτουργεῖ» καί «αὐτό πού ἀποκαλοῦμε “ψυχή” ἤ “πνεῦμα” δέν εἶναι τίποτα περισσότερο ἀπό τό ἄθροισμα τῶν λειτουργιῶν τοῦ σώματος. Ὅταν ἡ λειτουργία αὐτή παύσει, ἡ “ψυχή” ἤ τό “πνεῦμα” παύει ἐπίσης»24.
Ἀπό τίς δηλώσεις αὐτές μποροῦμε ἀβίαστα νά κατανοήσουμε ὅτι ὁ Τέσλα εἶχε ὁδηγηθεῖ νά πιστέψει, ὅτι ἡ «τροφή», πού ὁ Βιβεκανάντα τοῦ προσέφερε ἦταν μιά «ἀλήθεια», πού ἐπιβεβαιωνόταν δῆθεν ἀπό τήν ἐπιστήμη, κάτι γιά τό ὁποῖο πάντοτε ἐπιχειροῦσαν καί ἐπιχειροῦν νά μᾶς πείσουν ὁ ἀποκρυφισμός, οἱ «ἐναλλακτικές» πρακτικές, ἡ παραθρησκεία καί τά θρησκεύματα τῆς Ἀνατολῆς. Χιλιάδες Χριστιανοί, σήμερα καί στό παρελθόν, ἔχουν πιστέψει τό ἑωσφορικό αὐτό ψέμα μέ ἀποτέλεσμα νά θέτουν σέ κίνδυνο τήν ὑγεία τους, τή ζωή τους, ἀλλά, τό σημαντικότερο, τήν πολύτιμη, τήν ἀνεκτίμητη ψυχή τους. Εἶναι τραγικό τό πόσο εὔκολα οἱ ἄνθρωποι παρασύρονται ὅταν δέν ἔχουν ἕνα ἰσχυρό θεμέλιο κάτω ἀπ’ τά πόδια τους, ὅταν δέν ἔχουν μιά σταθερή πίστη στόν Τριαδικό Θεό, ὅταν δέν ζοῦν τό γεγονός τῆς Ἐκκλησίας.
Σήμερα, χιλιάδες ὀργανώσεις ἤ μεμονωμένα πρόσωπα διδάσκουν κι ἐκπαιδεύουν στά πιστεύματα τῆς «Νέας Ἐποχῆς» τοῦ Ὑδροχόου (New Age), πλανῶντες καί πλανώμενοι. Ὅλοι σχεδόν αὐτοί δέν παρουσιάζουν τό πραγματικό τους πρόσωπο, ἀλλά ἕνα ἐπιστημονικοφανές προσωπεῖο, δηλώνοντας ὅτι ἀσκοῦν «ἐπιστήμη», ὅτι οἱ θρησκευτικές, ἀποκρυφιστικές καί ἐναλλακτικές πρακτικές τους ἀποτελοῦν «ἐπιστημονικές μεθόδους», ὅτι «θεραπεύουν» τόν «ὅλο ἄνθρωπο» (ψυχή καί σῶμα).
Ἄς θυμηθοῦμε τήν προσπάθεια τῶν φορέων τῆς γιόγκα ἤ τῶν «πολεμικῶν τεχνῶν» νά καθιερώσουν τίς θρησκευτικές αὐτές διαδικασίες σάν γυμναστική ἤ τῶν «Ἀνορθόδοξων Θεραπευτικῶν Μεθόδων» (ΑΝ.ΘΕ.Μ.), γνωστῶν καί ὡς «ἐναλλακτικῶν», νά καθιερωθοῦν σάν ἰατρική.
Ἡ καταλήστευση τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας εἶναι μία ἀπ’ τίς μεθόδους τῶν χώρων αὐτῶν μέ κυρίαρχη στίς μέρες μας τήν ὁρολογία τῆς κβαντομηχανικῆς. Μία ἄλλη μέθοδος εἶναι ἡ χρήση «συσκευῶν». Ἀρχῆς γενομένης ἀπό τό «ἠλεκτρόμετρο» (E-meter) τῆς Σαηεντολογίας, σήμερα πληθώρα ἠλεκτρονικῶν μηχανημάτων ἐπιστρατεύεται γιά νά προσδώσει ἐπιστημονικό κύρος στόν εὐρύτερο ἐναλλακτικό χῶρο: συσκευές Βιοσυντονισμοῦ (Bioresonance therapy), Βιοανάδρασης (Biofeedback), Ἠλεκτροβελονισμοῦ (Electropuncture), Φωτογράφησης Αὔρας (Aura Photography) κ.ἄ.
Παρ’ ὅλο ὅτι εἶναι ἐμφανές ὅτι ἡ χρήση ἑνός ὀργάνου -ἑνός γαλβανομέτρου π.χ.- δέ νομιμοποιεῖ τόν χειριστή τοῦ ὀργάνου καί στήν ἐξαγωγή συμπερασμάτων ὡς πρός τή φύση ἑνός ἰατρικοῦ ἤ ψυχικοῦ προβλήματος καί κατ’ ἐπέκταση τήν εἰσήγηση κάποιας «θεραπείας», τό κοινό ἔντυπωσιάζεται ἐπί τῇ θέᾳ τῆς συσκευῆς μέ τά συνακόλουθα ἐποτελέσματα. Εἶναι τρομερό, οἱ τεχνικές δυνατότητες κάποιων συσκευῶν μετρήσεων (ἠλεκτρομυογράφων, ἠλεκτροθερμογράφων, ἠλεκτροδερμογράφων κ.λπ.), νά γίνονται σήμερα ἐφαλτήριο γιά τήν ἐπιστροφή στίς μέρες μας τοῦ γιατροῦ-μάγου τῶν πρωτογόνων φυλῶν ἤ τοῦ ἀλχημιστῆ τοῦ Μεσαίωνα.
Ὁλοκληρώνοντας τήν εἰσήγηση αὐτή, θά ὑπογραμμίσουμε ἐμφατικά ὅτι ὑπάρχει σαφής διάκριση ἀνάμεσα στήν Ἐπιστήμη καί στή Θρησκεία. Ἡ πρώτη διακρίνεται ἀπό τήν παρατήρηση, τό πείραμα καί τήν ἐξαγωγή τῶν ἴδιων πάντα ἀποτελεσμάτων, ἐφόσον τηροῦνται σταθερές οἱ συνθῆκες τοῦ περιβάλλοντος. Ἡ δεύτερη, χαρακτηρίζεται ἀπό τήν προσωπική ἐπιλογή τοῦ καθενός μας. Μέ τόν ὄρο «Θρησκεία», ἐδῶ, ἀναφερόμεθα σέ κάθε ὑπαρξιακό σύστημα κι ὅλα τά σχετικά μέ «συνειδητότητα», «ἐπίγνωση», «αὐτογνωσία» καί τά ὅμοια, ὅπως τουλάχιστον ὁ χῶρος τῆς «Νέας Ἐποχῆς» προσδιορίζει τούς ὅρους.
Ἡ Ἐπιστήμη χρησιμοποιεί τη διάνοια καί προσεγγίζεται μέ τίς αἰσθήσεις τοῦ ἀνθρώπου, πού ὑποβοηθοῦνται ἀπό τά ἐργαλεῖα ἐκεῖνα, πού ἐπεκτείνουν τίς αἰσθήσεις αὐτές (τηλεσκόπια, μικροσκόπια κ.λπ.). Ἡ Θρησκεία προσεγγίζεται μέ τήν πίστη καί ἐνισχύεται μέ τό «θαῦμα» τῆς ὅποιας μορφῆς. Συχνά, στόν χῶρο τῆς Ἐπιστήμης διατυπώνονται ἀπό ἐπιστήμονες θεωρίες. Οἱ θεωρίες αὐτές μέχρι νά ἐλεγχθοῦν ἀπό συναδέλφους τους, μέσω τῆς παρατήρησης καί τοῦ πειράματος, παραμένουν θεωρίες χωρίς ἐπιστημονική ἀπόδειξη.
Οἱ θεωρίες κάποτε δέν ἀποδεικνύονται τελικά, ἀλλά συμβάλουν, ὅπως λέγεται, ἄν καί ἀναπόδεικτες, στήν περαιτέρω «κατανόηση» ἐπιστημονικῶν προβλημάτων. Ἡ Κβαντομηχανική ἀνήκει κι αὐτή στόν χῶρο αὐτῶν τῶν θεωριῶν. Τό δυσκατανόητο καί ἡ ἀσάφεια γύρω ἀπό τήν θεωρία τῆς Κβαντομηχανικῆς ἀφήνει, δυστυχῶς, περιθώριο σέ πρόσωπα καί κύκλους, πού ἀνήκουν στόν εὐρύτερο ἀποκρυφιστικό χῶρο, πού συμπεριλαμβάνεται στό γνωστό σύνδρομο τῆς «Νέας Ἐποχῆς τοῦ Ὑδροχόου» (New Age) νά προβάλλουν τήν ἀποκρυφιστική τους πίστη σάν «Ἐπιστήμη» ἐξαπατώντας τό κοινό. Αὐτός εἶναι ὁ συνεπής διαχωρισμός τῶν δύο αὐτῶν μεγεθῶν (Ἐπιστήμης καί Θρησκείας) καί εἶναι ἀτυχής καί ἐπιλήψιμη ἡ προσπάθεια προβολῆς τῆς πίστης τοῦ ἐπιστήμονα, ὡς δῆθεν ἐπιστημονικό γεγονός25.
Καί γιά νά προχωρήσουμε κι ἕνα βῆμα παρακάτω, γιά μᾶς τούς Ὀρθοδόξους Χριστιανούς, δέν τίθεται θέμα οὔτε περί «αἰθέρα», οὔτε περί «σκοτεινῆς ὕλης» ἤ «σκοτεινῆς ἐνέργειας», ἕνα προσφιλές θέμα τῶν συγχρόνων θεωρητικῶν φυσικῶν ἤ τῶν ἁπανταχοῦ νεοεποχιτῶν, ἀποκρυφιστῶν. Στήν Ἐκκλησία γνωρίζουμε πολύ καλά τόν Ἄλλο Παράκλητο, πού ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χρηστός στέλνει μετά τήν σωματική εἰς οὐρανούς ἀνάληψή Του. Κατά τήν πίστη μας, γνωρίζουμε καλά ὅτι Αὐτός, ὁ Παράκλητος, τό Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας εἶναι «ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν», ὁ χορηγός της ζωῆς. Αὐτός πού εἶναι πάντα μεθ’ ἠμῶν, σήμερα καί μέχρι τῆς συντέλειας τοῦ αἰῶνος, χαρίζοντάς μας τά δῶρα Του, τήν ἄκτιστη ἐνέργειά Του.
Ἀμήν
1 Ἀπό εἰσήγηση πού πραγματοποιήθηκε τόν Σεπτέμβριο 2017, σέ Ὁμάδα Ἐργασίας τῆς Π.Ε.Γ.
2 Swami Nikhilananda, «Vivekananda, The Yogas and Other Works», Κέντρο Ramakrishna-Vivekananda, Νέα Ὑόρκη, 1973.
3 Στό ἴδιο.
4 Σάμκγια ἤ Σανκχιά: Μία ἀπό τίς ἕξι σχολές τῆς ὑπαρξιακῆς (astika) ἀνθρωπολογίας τοῦ ἰνδουισμοῦ. Σχετίζεται ἰδιαίτερα μέ τή γιόγκα.
5 Swami Nikhilananda, «Vivekananda, The Yogas and Other Works», Κέντρο Ramakrishna-Vivekananda, Νέα Ὑόρκη, 1973.
6 Vedas: Ἱεροί ὕμνοι καί τελετουργικοί στίχοι, πού ἔχουν συντεθεῖ στήν ἀρχαϊκή σανσκριτική καί εἶναι γνωστοί μεταξύ τῶν λαῶν πού μιλοῦσαν ἰνδοευρωπαϊκή γλώσσα καί πέρασαν στίς Ἰνδίες ἀπό περιοχές τῆς Περσίας.
7 Prana: Σανσκριτική λέξη γιά τή «ζωτική δύναμη» ἤ τήν «ζωτική ἀρχή». Εἶναι ἡ «κοσμική ἐνέργεια», πού διαπερνᾶ τό Σύμπαν σέ ὅλα τα ἐπίπεδα. Ἀναφέρεται συχνά ὡς «δύναμη ζωῆς» ἤ «ἐνέργεια ζωῆς». Εἶναι ἀποδεκτή στόν ἰνδουισμό, στή γιόγκα, στήν ἰνδική ἰατρική καί στίς πολεμικές τέχνες.
8 Akasha: Ὅρος γιά τόν «αἰθέρα» στήν παραδοσιακή ἰνδική κοσμολογία. Ὁ ὅρος υἱοθετήθηκε ἐπίσης στόν δυτικό ἀποκρυφισμό καί τόν πνευματισμό στά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα. Στίς διαλέκτους: Οὐρντού-Χίντι, Νεπάλι καί Μπενγκάλι, σημαίνει τόν «οὐρανό». Στή Θεοσοφία χρησιμοποιεῖται ὡς ἐπίθετο, στούς ὅρους «Ἀκασικά ἀρχεῖα» (Akashic records») ἤ «Ἀκασική βιβλιοθήκη» (Akashic library), μιά «αἰθερικῆ ἐπιτομή» ὅλων των γνώσεων καί τῆς ἱστορίας ἤ «ὁ παγκόσμιος Χῶρος, στόν ὁποῖον ἐνσωματώνεται ὁ συμπαντικός Νοῦς».
9 Kalpa: Λέξη πού σημαίνει: αἰών ἤ μιά σχετικά μεγάλη χρονική περίοδο -μέ ἀνθρώπινα μέτρα- στήν ἰνδουιστική καί βουδιστική κοσμολογία.
10 Swami Nikhilananda, «Vivekananda, The Yogas and Other Works», Κέντρο Ramakrishna-Vivekananda, Νέα Ὑόρκη, 1973.
11 Οἱ ὑπογραμμίσεις, δικές μας.
12 Marie Louise Burke, «Swami Vivekananda in the West, New Discoveries, The World Teacher», Advaita Ashrama, Mayavati, India, 1985, σ. 500.
13 Ἐννοεῖται ὡς «ὁ αἰθέρας, πού μεταφέρει τό φῶς». Χρησιμοποιήθηκε κυρίως στά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα, γιά νά ἐξηγήσει τήν δυνατότητα μετάδοσης τοῦ φωτός -κυματοειδοῦς, φαινομενικά- μέσω τοῦ κενοῦ διαστήματος, κάτι πού -κατά τήν ἀντίληψη κάποιων ἐπιστημόνων τῆς ἐποχῆς-, τά ἠλεκτρομαγνητικά κύματα δέν θά ἦταν σέ θέση νά πραγματοποιήσουν. Ἡ θεωρία ἑνός χώρου γεμάτου «φωτοβόλο αἰθέρα», ἀντί ἑνός χώρου ἀπολύτου κενοῦ, παρεῖχε τό θεωρητικό ὑπόβαθρο, πού ἀπαιτεῖτο γιά τήν στήριξη τῆς «κυματοειδοῦς φύσης» τοῦ φωτός.
14 Ebenezer Cobham Brewer (188038), «A Guide to the Scientific Knowledge of Things Familiar», σσ. 46-47, 363, 435.
15 Τό Μπράχμαν (Brahman) ἔχει πολλές μορφές, διαπερνᾶ ὁλόκληρό το σύμπαν καί συμβολίζεται ἀπό τήν ἱερή συλλαβή Om (ἤ Aum). Οἱ περισσότεροι Ἰνδουιστές πιστεύουν ὅτι τό Μπράχμαν εἶναι παρόν σέ κάθε ἄνθρωπο ὡς τό αἰώνιο πνεῦμα ἤ ψυχή, πού ὀνομάζεται ἄτμαν (atman). Τό Μπράχμαν, ἡ ὑπέρτατη δύναμη τοῦ Θεοῦ, πού ὑπάρχει μέσα σέ ὅλα τά πράγματα, δέν πρέπει νά συγχέεται μέ τόν Μπράχμα (Brahma), πού εἶναι ὁ θεός, δημιουργός προσωποποιημένος. Στίς πρώιμες πηγές τοῦ Ἰνδουισμοῦ, ὅπως τό ἔπος Μαχαμπχαράτα, ὁ Μπράχμα εἶναι ὑπέρτατος στήν τριάδα τῶν μεγάλων θεῶν, πού περιλαμβάνει ἀκόμη τόν Σίβα καί τόν Βισνού. Ὁ ρόλος τοῦ Μπράχμα ἦταν ἡ δημιουργία τοῦ κόσμου καί ὅλων των πλασμάτων. Ὁ Βισνού εἶναι ὁ συντηρητής τοῦ σύμπαντος, ἐνῶ ρόλος τοῦ Σίβα εἶναι ἡ καταστροφή τοῦ κόσμου μέ σκοπό τήν ἀναδημιουργία. Ὁ Μπράχμα εἶναι ὁ λιγότερο λατρευτός θεός στόν Ἰνδουισμό σήμερα.
16 Βλ. Γεωργίου Βυθούλκα, «Ἡ νέα διάσταση στήν ἰατρική», Ἐκδόσεις Ἀδάμ, σ. 86. Γιά τήν ἀντιγραφή: «Κριτική στήν Ὁμοιοπαθητική», Ἰωάννου Κουντουρᾶ, Καθηγητοῦ Παθολογίας στό Α. Π. Θ. http://www.alopsis.gr/alopsis/omiopa13.htm
17 Ἡ «ὀργόνη» περιγράφεται ὡς ἕνα πανταχοῦ παρόν, ἐλεύθερο ἀπό μάζα ὑπόστρωμα ἐνέργειας ἀπό τό ὁποῖο δημιουργοῦνται δευτερογενῶς ἡ ὕλη, ἡ ζωή καί οἱ φυσικοί νόμοι.
18 Αὐστριακός ψυχαναλυτής, μαθητής τοῦ Σίγκμουντ Φρόϋντ, μέλος τῆς δεύτερης γενιᾶς ψυχαναλυτῶν μετά τόν Φρόϋντ, Μαρξιστής.
19 Ἐπιστημονικό πείραμα, πού πραγματοποιήθηκε γιά τήν διαπίστωση τῆς παρουσίας τῆς «οὐσίας», πού ὀνόμαζαν αἰθέρα καί πού πίστευαν ὅτι γεμίζει τόν κενό χῶρο. Τό πείραμα ἔγινε ἀπό τούς Albert A. Michelson καί Edward Morley τό 1887.
20 Ἀκτινοβολία «μαύρου σώματος» (blackbody radiation) εἶναι ἡ θερμική, ἠλεκτρομαγνητική ἀκτινοβολία μέσα ἤ γύρω ἀπό ἕνα σῶμα, σέ θερμοδυναμική ἰσορροπία μέ τό περιβάλλον του ἤ ἡ ἐκπεμπόμενη ἀπό ἕνα ἀδιαφανές καί μή ἀντανακλαστικό σῶμα.
21 Κβαντική διεργασία κατά τήν ὁποία ἀπελευθερώνονται ἠλεκτρόνια ἀπό μιά ἐπιφάνεια ἀγωγοῦ ὅταν προσπέσει σέ αὐτή ἠλεκτρομαγνητική ἀκτινοβολία συχνότητας τέτοιας ὥστε τά ἠλεκτρόνια νά κατορθώσουν νά ὑπερπηδήσουν τό φράγμα δυναμικῆς ἐνέργειας, πού τά συγκρατεῖ στήν ἐπιφάνεια αὐτή.
22 Κυματομορφή (Airy), ἕνα κύμα, πού περιγράφει πῶς τά κβαντικά σωματίδια κινοῦνται.
23 George Sylvester Viereck, «A Machine to End War», ἄρθρο στό περιοδικό “Liberty”, Φεβρουάριος, 1935. https://www.pbs.org/tesla/res/res_art11.html
24 Στό ἴδιο.
25 Βλ. π.χ. «Βιώνοντας τό Κβαντικό Σύμπαν», συνέντευξη τοῦ καθηγητῆ Κβαντομηχανικῆς κ. Μηνᾶ Καφάτου. https://www.youtube.com/watch?v=d2e-ZZDqPCw
Περιοδικό «διάλογος» τεύχη 89-90