Ὁ σάρκα φορῶν καί νεκρός ὢν Ιωάννης
αἰωνίως ζεῖ καί νεκρός φανείς ἂπνους
Ο Άγιος Ιωάννης
συγγραφέας της «Κλίμακος»
Η Δ΄ Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη, τον συγγραφέα του κατανυκτικότατου και ψυχωφελούς συγγράμματός του που ονομάζεται «Κλίμαξ». Λόγω της μεγάλης του αξίας αναγιγνώσκεται συνήθως από την αρχή της Μεγάλης Σαρακοστής στα περισσότερα Ορθόδοξα Μοναστήρια. Αποτελείται από 30 λόγους που ο καθένας τους περιγράφει μια αρετή. Αρχίζοντας οι αρετές από τις πιο πρακτικές και προχωρώντας στις πιο θεωρητικές, ανεβάζουν τον άνθρωπο, σαν από κάποια σκαλοπάτια σε ουράνιο ύψος. Στην κορυφή των αρετών, ο Άγ. Ιωάννης τοποθέτησε την «αγάπη», ως την υψηλοτέρα των αρετών και αυτή που κάνει τον άνθρωπο κατ΄ εξοχήν «όμοιο» με το Θεό.
Ο Άγιος Ιωάννης «της Κλίμακος» είναι από τις μεγαλύτερες ασκητικές φυσιογνωμίες όλων των εποχών. Έζησε τον 6ο μ. Χ. αιώνα. Γεννήθηκε στην Παλαιστίνη περί το έτος 528. Κοιμήθηκε στις 30 Μαρτίου το 603 μ.Χ. σ΄ ένα ασκητήριο της μονής Σινά, σε ηλικία ογδόντα ετών. Ονομάζεται Σιναΐτης, αλλά και άγιος Ιωάννης της Κλίμακος. Την προσηγορία Σιναΐτης έλαβε από το Μοναστήρι του Σινά, στο οποίο είχε εγκαταβιώσει και του οποίου εχρημάτισε και ηγούμενος. Της Κλίμακος ονομάζεται, επειδή το μοναδικό βιβλίο που συνέγραψε φέρει τον τίτλο “Κλίμαξ”. Δηλαδή σκάλα, επειδή οδηγεί από τα χαμηλά στα υψηλά, από τα πρώτα στάδια της πνευματικής ζωής στα υψηλότερα και τελειότερα.
Σε ηλικία 16 ετών και αφού σπούδασε καλά την «εγκύκλιον και εξωτερικήν σοφίαν» φεύγει για το όρος Σινά, όπου έζησε με μεγάλη άσκηση και υποταγή κοντά σε εμπειρότατο γέροντα. Μετά από τρία χρόνια σε ηλικία 19 ετών, ο νέος ασκητής φεύγει από τη μονή Σινά και πηγαίνει στην έρημο σε τόπο που λεγόταν «Θωλάς» για το στάδιο της «ησυχίας». Ο θείος έρωτας που φλογίζει την καρδιά του, δεν αφήνει τίποτα να μπει ανάμεσα σ’ αυτόν και «όν ήγαπησε ἡ ψυχή του» Θεό. Θέλει να είναι μόνος του σε μια σχισμή ενός βράχου, ανάμεσα ουρανού και γης. Να σκέπτεται, να συλλογίζεται, να προσεύχεται, να συνομιλεί, να δίνεται μοναδικά και ολοκληρωτικά στον Νυμφίο της ψυχής του τον Χριστό. Εκεί στην έρημο του Σινά, μέσα στην ασκητική μοναξιά και τον θείο έρωτα «του ακροτάτου εφετού» (δηλ. του πλέον επιθυμητού πράγματος στον κόσμο) πέρασε ο Αγ. Ιωάννης σαράντα ολόκληρα χρόνια.
Η απάντηση στην προφανή απορία του κοινού ανθρώπου, πως μπορεί να ζήσει ένας άνθρωπος τόσα πολλά χρόνια εντελώς μόνος και χωρίς υλικές ανέσεις είναι: «όταν ο άνθρωπος γευθεί λίγο τα «ουράνια», εύκολα καταφρονεί τα «επίγεια». Εξ άλλου είναι γνωστό σ’ αυτές τις εκλεκτές ψυχές, όπως ο Άγ. Ιωάννης της «Κλίμακος» καθ΄ όλη την διάρκεια του σκληρού μονήρους βίου, «ο Θεός ουκ αμάρτυρον εαυτόν ποιεί», δηλ. ο Θεός φανερώνει την παρουσία του και την ευαρέσκειά του με διάφορους τρόπους. Οι άνθρωποι αυτοί συνήθως έχουν θεοπτικές εμπειρίες και αποκαλύψεις, που δύσκολα μπορεί να καταλάβει και να γευθεί ο άνθρωπος του κόσμου.
Έτρωγε πολύ λίγο και κοιμόταν επίσης λίγο, τόσο όσο να μη βλάψει τον νου του από την υπερβολική αγρυπνία. Έφθασε σε μεγάλα ύψη αγιότητος και αρετής και αξιώθηκε μεγάλων “εμπειριών και χαρισμάτων”. Είχε και το χάρισμα της θαυματουργίας. Το προορατικό του χάρισμα φάνηκε όταν έσωσε από βέβαιο θάνατο τον υποτακτικό του. Αυτός κοιμόνταν κάτω από ένα τεράστιο βράχο. Ο Αγ. Ιωάννης προείδε δια του Αγίου Πνεύματος την πτώση του βράχου ευρισκόμενος στο κελί του και φάνηκε καθΆ ύπνον στο μαθητή του, τον ξύπνησε και τον προέτρεψε να φύγει για να γλυτώσει τον κίνδυνο. Ο βράχος έπεσε αλλά ο μαθητής με την υπερφυσική επέμβαση του αγίου σώθηκε από βέβαιο θάνατο.
Οι μοναχοί της ιεράς μονής του Σινά, εκτιμώντας την σοφία και την αγιότητά του, τον εξέλεξαν ηγούμενο. Μετά από πολλές παρακλήσεις κατόρθωσαν να τον πείσουν να επιστρέψει κοντά τους. Η έρημος όμως είχε κερδίσει οριστικά τον την καρδιά του και τον είλκυε δυνατά. Γι αυτό ύστερα από μικρή παραμονή στο μοναστήρι, ο Άγ. Ιωάννης εγκατέλειψε οριστικά τη μονή και απεσύρθη σε ακατοίκητους τόπους. Επέστρεψε στην αγαπημένη του έρημο και συνέχισε να γεωργεί το «ἂγονόν της» με την ακατάπαυστη «πηγή τῶν δακρύων του» και την χάρη του Θεού. Η πνευματική κληρονομιά που μας άφησε, η «Κλίμαξ» του, υπήρξε ανεκτίμητη.
Όλη η άγια πείρα και «μυστικές εμπειρίες» του Αγίου, βρίσκονται αποθησαυρισμένες στην «Κλίμακά» του που με πολλή ταπείνωση έγραψε, σχεδόν κατ΄ επιταγή, όταν του ζητήθηκε από τον ηγούμενο της Μονής Σινά Ιωάννη. Εκεί στην «Κλίμακα» φαίνεται ότι ανέβη στο όρος Σινά και εισήλθε, ως νέος «θεόπτης» Μωυσής, στον θείο γνόφο. Διάβηκε με καθαρό νου τα σκαλοπάτια της ουράνιας κλίμακας, έφθασε στο Θεό, δέχθηκε τον θείο φωτισμό, μας έδωσε τις νέες «θεοχάρακτες πλάκες», με τις οποίες μπορούμε και εμείς να ανεβούμε την πνευματική σκάλα που φέρνει στο Θεό.
Συνέγραψε τριάντα λόγους περί αρετής, όπου ο καθένας λόγος περιλαμβάνει και μια αρετή, ξεκινώντας από τις πιο πρακτικές και ανεβαίνοντας σαν σκαλοπάτια κατέληξε στις θεωρητικά υψηλές. Στη πνευματική ζωή έχουμε βαθμίδες χαμηλές και υψηλές, καταστάσεις κατώτερες και ανώτερες. Γι’ αυτό και το σύγγραμμα ονομάζεται Κλίμακα των αρετών.
Στο έργο του αυτό ο συγγραφέας παρουσιάζει συστηματικά τις ιδέες του για την κοινοβιακή κυρίως, αλλά και για την ερημιτική ζωή, ταξινομώντας αυτές κατά τρόπο που δείχνει πορεία προς την ηθική τελείωση. Είναι γραμμένο σε κομψή ελληνική γλώσσα, καλοδουλεμένη μέ χάρη και μελωδικότητα. Εχει διαύγεια, γλαφυρότητα, παραστατικότητα και παρουσιάζει πλούτο εκφράσεως, καλαισθησία και ευγένεια. Στη διακόσμηση του λόγου με εικόνες και παρομοιώσεις ο ιερός συγγραφέας είναι απαράμιλλος. Πάσης φύσεως σχήματα λόγου αναδύονται καθώς και ωραίες και επιτυχημένες προσωποποιήσεις.
Οι διδασκαλίες του είναι ολοκάθαρα νάματα που προέρχονται από αγιασμένη πηγή. Είναι ένα θεόπνευστο κείμενο. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι θαυμάζουν τον συγγραφέα της Κλίμακας για την βαθύτητα των ψυχολογικών του γνώσεων και παρατηρήσεων, και διαπιστώνουν ότι τα τελευταία αξιόλογα πορίσματα της ψυχολογίας του Βάθους ήταν γνωστά στους Πατέρες της ερήμου.
Από την αρχή της Σαρακοστής το σύγγραμμά του διαβάζεται σε όλα τα ορθόδοξα μοναστήρια. Επειδή είναι παγκόσμιο κειμήλιο αναλύσεως όλων των παθών και των αρετών, η Εκκλησία τιμά ιδιαίτερα σε αυτή τη πνευματική περίοδο τον συγγραφέα άγιο Ιωάννη της Κλίμακας και το προτείνει για ανάγνωσμα.
Στο συναξάρι του αγίου αναφέρονται οι χαρακτηριστικοί στίχοι: «Ὁ σάρκα φορῶν καί νεκρός ὢν Ιωάννης (δηλ. Ο Ιωάννης που και όταν ζούσε είχε νεκρώσει την σάρκα του) αἰωνίως ζεῖ καί νεκρός φανείς ἂπνους». Σύγγραμμα λιπών, κλίμακα τῇ ἀνοδῳ (αφήνοντας σύγγραμμα την κλίμακα για την άνοδο). Δείκνυσιν αὐτοῦ πορείαν τῆς ἀνόδου (η οποία δείχνει την πορείαν της ανόδου του).
Το απολυτίκιο του Αγίου ψάλλεται την Δ΄ Κυριακή των νηστειών σε ήχο πλ. δ΄ και έχει ως εξής: «Ταῖς τῶν δακρύων σου ροαῖς, τῆς ἐρήμου τὀ ἂγονον ἐγεωργήσας, καί τοῖς ἐκ βάθους στεναγμοῖς, εἲς ἑκατόν τούς πόνους ἐκαρποφόρησας, καί γέγονας φωστήρ τήν Οἰκούμενην λάμπων τοῖς θαύμασι,Ἱωάννη πατήρ ἡμών ὃσιε. Πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ σωθῆναι τάς ψυχάς ἡμῶν». Δηλαδή: «Τα πολλά και θερμά σου δάκρυα και οι βαθείς στεναγμοί σου για τις αμαρτίες και τα πάθη που κυριεύουν τον άνθρωπο, πάτερ Ιωάννη όσιε πότισαν και καλλιέργησαν την άγονη έρημο της ψυχής μας και έφεραν εκατονταπλάσιους πνευματικούς καρπούς. Και συ άγιε πάτερ, έγινες με την αγιότητα και τα θαύματά σου, φωστήρας που λάμπεις σε όλη την οικούμενη. Γι΄ αυτό πρέσβευε στο Χριστό το Θεό μας να σώσει τις ψυχές μας».
Αν μπορούσε κάθε Χριστιανός να διαβάζει λίγες σελίδες κάθε μέρα από την ουρανοδρόμο «Κλίμακα» του Αγ. Ιωάννου, θα καταλάβαινε πώς – πάνω από τις ανθρώπινες αδολεσχίες (φλυαρίες) και τα παιχνιδίσματα του λόγου που κάνουν την θεολογία της Εκκλησίας να φαίνεται δύσκολη και αποθαρρύνουν τους πιστούς από το απλό και ίσιο δρόμο του Ευαγγελίου – υπάρχει η απλή αλήθεια και η πνευματική ομορφιά, όπως τη έπλασε ο Θεός και όπως τη είδαν όσοι απόκτησαν, με πνευματικό αγώνα και άσκηση, καθαρή καρδιά και θεώμενο λογισμό και νου. Όλες οι δυσκολίες και τα δυσνόητα γίνονται απλά, καταληπτά, εύκολα, όπως στον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος για τον οποίο μπορούμε να πούμε: «δογμάτων βυθός μέγας, νοῦς δέ ἀσκητοῦ, ἐν αὐτοῖς ἀκινδύνως ἃλλεται», δηλ. η γνώση των δογμάτων έχει πολύ μεγάλο βάθος, αλλά ο νους του ασκητού μπορεί χωρίς πνευματικό κίνδυνο να κινείται σ΄αυτά.
Η «Κλίμαξ» και η πνευματική μας ζωή
Η “Κλίμαξ” είναι έν των μεγαλοπνόων ασκητικών συγγραμμάτων”. (Αρχιμ. Σωφρόνιος). Μέσα από τα κεφάλαιά του αναβλύζει όλη η ευωδία της αγιοπατερικής Παράδοσης, αλλά επίσης αποκαλύπτεται και η όλη προσωπικότητα του Οσίου. Όταν κάποιος γράφη, τότε ηθελημένα ή αθέλητα “βγάζει”, κατά το κοινώς λεγόμενο, τον εαυτό του. Ο άγιος Ιωάννης, με όσα αποτυπώνει στο χαρτί, φανερώνει ότι αυτά που γράφει είναι προσωπικά του βιώματα. Γι’ αυτό και ο λόγος του είναι ζωντανός, έχει μια αμεσότητα. Διεισδύει βαθειά μέσα στην ψυχή, αγγίζει τις πιο ευαίσθητες χορδές της και δημιουργεί κατάνυξη και διάθεση για προσευχή. Είναι διήγημα, περιγραφή των όσων είδε, άκουσε και εψηλάφισε. Όσοι εγνώρισαν τον Θεό, δεν στίβουν το μυαλό τους για να γράψουν ωραίες σκέψεις και στοχασμούς, αλλά ο λόγος τους αναβλύζει μέσα από την καθαρή καρδιά τους. Είναι λόγος όχι περί του Θεού, αλλά λόγος του Θεού και γι’ αυτό δεν δημιουργεί σύγχυση και προβλήματα, αλλά, αντίθετα, βοηθά στην λύση των προβλημάτων, ειρηνεύει και ξεκουράζει. Είναι τροφή χορταστική και πηγή δροσιστική για τους πεινώντας και διψώντας την αγάπη και την δικαιοσύνη του Θεού.
Όταν διαβάζης βιβλία σαν την “Κλίμακα”, νιώθεις περισσότερο άνθρωπος. Και αν προσπαθήσης να βιώσης το περιεχόμενό τους, τότε αποκτάς νόημα ζωής. Αλλάζεις διάθεση και τρόπο συμπεριφοράς προς το καλύτερο έτσι απλά και φυσιολογικά, ίσως και ανεπαίσθητα, χωρίς αυτό να γίνεται αντιληπτό με λογικές διεργασίες. Έτσι, όπως ψηλώνει ο έφηβος από την μια μέρα στην άλλη χωρίς να το πολυκαταλαβαίνη, ωστόσο όμως το ζη και το χαίρεται.
Για όσους έχουν πάρει το θέμα της πνευματικής τους ζωής στα σοβαρά, η “Κλίμαξ” είναι αναγκαία. Για όλους τους άλλους κάτι παραπάνω από απαραίτητη. Είναι καθρέπτης πνευματικός, αλλά και “καρδίας στηριγμός και παράκλησις”.
O Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος και η εποχή μας
Η εποχή μας χαρακτηρίζεται δια την πνευματική της αναισθησία. Ο άνθρωπος βυθισμένος στις καθημερινές μέριμνες τής ζωής, αδιαφορεί δια την πνευματικήν του πορεία. Κουρασμένος από τον βομβαρδισμό των υλικών αγαθών, ζαλισμένος από τις σειρήνες των κάθε λογής ηδονών, απασχολημένος πώς θα αποκτήσει περισσότερα μέσα επίδειξης, και δύναμης, ναρκώνεται πραγματικά, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει και να αναζητήσει πνευματικά στηρίγματα.
Ο Άγιος Ιωάννης της κλίμακος μας περιγράφει πολύ παραστατικά αυτή την αρρωστημένη κατάσταση, ακόμη και στη δική του εποχή. Χαρακτηριστικά μας λέγει «o άνθρωπος διαβάζει για την κρίση και αρχίζει να χαμογελά. Για την κενοδοξία και κενοδοξεί την ώρα της αναγνώσεως. Αποστηθίζει λόγους περί αγρυπνίας, και παρευθύς καταβυθίζεται στον ύπνο.
Εγκωμιάζει την προσευχή, και την αποφεύγει σαν μαστίγιο. Μόλις χορτάσει φαγητό μετανοεί, και ύστερα από λίγο τρώγει και χορταίνει περισσότερο. Μακαρίζει την σιωπή και την εγκωμιάζει με πολυλογία. Επαινεί και δοξάζει τους ελεήμονες, αλλά υβρίζει τους πτωχούς». (Λόγος Δέκατος έβδομος, Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος).
Οι διδασκαλίες του είναι ολοκάθαρα νάματα που προέρχονται από αγιασμένη πηγή. Είναι ένα θεόπνευστο κείμενο. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι θαυμάζουν τον συγγραφέα της Κλίμακας για την βαθύτητα των ψυχολογικών του γνώσεων και παρατηρήσεων, και διαπιστώνουν ότι τα τελευταία αξιόλογα πορίσματα της ψυχολογίας του Βάθους ήταν γνωστά στους Πατέρες της ερήμου.
Ο Άγιος Ιωάννης κοιμήθηκε στις 30 Μαρτίου το 603, σε ηλικία ογδόντα ετών. Από την αρχή της Σαρακοστής το σύγγραμμά του διαβάζεται σε όλα τα ορθόδοξα μοναστήρια. Επειδή είναι παγκόσμιο κειμήλιο αναλύσεως όλων των παθών και των αρετών, η Εκκλησία τιμά ιδιαίτερα σε αυτή τη πνευματική περίοδο τον συγγραφέα άγιο Ιωάννη της Κλίμακας και το προτείνει για ανάγνωσμα.
Μνήμη του Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος (faneromenihol.gr)
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος γ’. Θείας πίστεως.
Θείαν κλίμακα, ὑποστηρίξας, τὴν τῶν λόγων σου, μέθοδον Πάτερ, μοναστῶν ὑφηγητὴς ἀναδέδειξε, ἐκ πρακτικῆς Ἰωάννη καθάρσεως, πρὸς θεωρίας ἀνάγων τὴν ἔλλαμψιν. Πάτερ Ὅσιε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.
Κοντάκιον. Ἦχος α’. Χορὸς Ἀγγελικός.
Καρποὺς ἀειθαλεῖς, ἐκ τῆς βίβλου προσφέρων, διδάγματα σοφέ, καθηδύνεις καρδίας, τῶν τούτοις μετὰ νήψεως, προσεχόντων μακάριε· Κλῖμαξ γάρ ἐστι, ψυχὰς ἀνάγουσα γῆθεν, πρὸς οὐράνιον, καὶ διαμένουσαν δόξαν, τῶν πίστει τιμώντων σε.
Μεγαλυνάριον.
Τὴν οὐρανοδρόμον ἣν Ἰακώβ, κλίμακα προεῖδεν, ἐτεχνήσω πνευματικῶς, Πάτερ Ἰωάννη, συνθήκῃ τῶν σῶν λόγων, δι’ ἧς πρὸς ἀφθαρσίας, βαίνομεν μέθεξιν.
Tω αυτώ μηνί Λ΄, μνήμη του Oσίου Πατρός ημών Iωάννου
του συγγραφέως της Kλίμακος.
Eπί κλίμαξι κλίμακας πυκνώς Πάτερ,
Tας αρετάς θεις, έφθασας πόλου μέχρι.
Xαίρεν Iωάννης τριακοστή εξαναλύων.
+ Oύτος ο Όσιος Πατήρ ημών Iωάννης ήτον κατά τους χρόνους του βασιλέως Iουστίνου του νεωτέρου του ανεψιού του Iουστινιανού, εν έτει φο΄ . Όταν δε έγινε δεκαέξ χρόνων, και έλαβεν εμπειρίαν εις την εγκύκλιον και εξωτερικήν σοφίαν, από τότε επρόσφερε τον εαυτόν του εις τον Θεόν θυσίαν ιερωτάτην. Όθεν αναβάς εις το Σίναιον όρος, επέρνα την ζωήν του υποκάτω εις υποταγήν γέροντος. Όταν δε έφθασεν εις τον εννεακαιδέκατον χρόνον της ηλικίας του, ανεχώρησεν από την υποταγήν, και επήγεν εις το στάδιον της ησυχίας, μακράν από το Kυριακόν της εν τω Σιναίω Σκήτεως, έως πέντε σημεία. Ωνομάζετο δε ο τόπος εκείνος, Θωλάς. Eκεί λοιπόν επέρασεν ο αοίδιμος χρόνους ολοκλήρους τεσσαράκοντα, καταφλεγόμενος καθ’ εκάστην ημέραν από τον διακαή έρωτα, και από το πυρ της του Θεού αγάπης. Oύτος έτρωγε μεν, από όλα τα φαγητά, τα οποία είναι συγχωρημένον να τρώγουν οι Mοναχοί, έτρωγεν όμως από ολίγον. Eποίει δε τούτο και έτρωγεν από όλα τα φαγητά, ίνα ως διακριτικός, τζακίζη πανσόφως το κέρατον της υπερηφανίας, η οποία έμελλε να τον ενοχλή εάν δεν έτρωγεν, ως διαφέροντα από τους άλλους Mοναχούς.
Tίς δε δύναται να διηγηθή την πηγήν των δακρύων, οπού έτρεχεν από τους οφθαλμούς του μακαρίου τούτου; Ύπνον δε τόσον ολίγον εκοιμάτο, όσον να μη βλάψη τον νουν του από την υπερβολικήν αγρυπνίαν. Όλος δε ο δρόμος της ζωής του, ήτον προσευχή παντοτινή και αένναος, και έρως προς τον Θεόν ασύγκριτος. Oύτος λοιπόν επειδή απόκτησε κάθε αρετήν, και καλώς επολιτεύθη, διά τούτο ηξιώθη να λάβη παρά Θεού μεγάλας θεωρίας, και προορατικόν χάρισμα. Όθεν όταν ο μαθητής του εκοιμάτο υποκάτω εις μίαν πέτραν, η οποία έμελλε να πέση επάνω του και να τον συντρίψη, τούτο λέγω προγνωρίσας ο Όσιος διά του Aγίου Πνεύματος, εν τω κελλίω καθήμενος, εφάνη καθ’ ύπνους εις τον μαθητήν του, και σηκώσας αυτόν από τον ύπνον, τον ελύτρωσεν από τον θάνατον. Aφ’ ου λοιπόν έφθασεν εις το άκρον της αρετής, και κατεστάθη Hγούμενος του εν τω Σιναίω όρει Mοναστηρίου, αφήκε την πρόσκαιρον ταύτην ζωήν, και απήλθεν εις την αιώνιον. Προ του θανάτου του δε συνέγραψε την πάνσοφον Bίβλον των τριάκοντα θείων και πνευματικών αναβάσεων, ήτοι σκαλοπατίων, η οποία διά τούτο και Kλίμαξ επονομάζεται1.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
- Σημείωσαι, ότι εις τον Όσιον τούτον Iωάννην εγκώμιον έπλεξε Nικήτας ο ρήτωρ, ου η αρχή· «Oυδέν τιμιώτερον αρετής», και Aναστάσιος ο Σιναΐτης, ου η αρχή· «Aεί μεν η του Aγίου Πνεύματος χάρις». (Σώζονται και τα δύω εν τη του Διονυσίου και εν άλλαις.)
(από το βιβλίο: Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού. Τόμος Β´. Εκδόσεις Δόμος, 2005)
ΚΛΙΜΑΞ ΛΟΓΟΙ – ΣΤ’: Περί μνήμης θανάτου & Ζ’: Περί του χαροποιού πένθους