ΑΝΝΑ ΣΤΡΑΤΑΡΙΛΑΚΗ – ΚΥΛΑΦΗ
Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
(431-404 π.Χ.)
3 .1 . Αίτια και αφορμές
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος υπήρξε ο μεγαλύτερος εμφύλιος πόλεμος της ελληνικής αρχαιότητας. Πρόκειται για τη σύγκρουση των ισχυρότερων ελληνικών πόλεων, της Αθήνας και της Σπάρτης, με διάρκεια 27 ετών (431-404). Ο πόλεμος αυτός έγινε γνωστός μέσα από το έργο του Θουκυδίδη, του μεγαλύτερου ιστοριογράφου της αρχαίας Ελλάδας. Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζεται ως “πρότυπο αντικειμενικού ιστοριογράφου”,65 επειδή πρώτος έθεσε τα θεμέλια της ιστορικής επιστήμης. Το έργο του αποτελεί πρότυπο μεθοδολογίας για τους μεταγενέστερους ιστορικούς μέχρι την εποχή μας, αφού, όπως ο ίδιος τονίζει (Θουκ. 1.22), σκοπός του ιστορικού πρέπει να είναι η αναζήτηση και προβολή της αλήθειας μέσα από προσεκτική διερεύνηση και κριτική των πηγών. Ο Θουκυδίδης ακολούθησε αυτή τη μέθοδο για τη συγγραφή της ιστορίας του, ώστε αυτή να γίνει κτήμα ες αιεί66
Αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου, κατά τον Θουκυδίδη, υπήρξαν η διαρκώς ανερχόμενη σε δύναμη πόλη της Αθήνας ιδιαίτερα μετά τους Περσικούς πολέμους, αφού η ίδια είχε δημιουργήσει συμμαχία, αλλά και ο φόβος της Σπάρτης και των δικών της συμμάχων για την ηγεμονική στάση της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη. Βέβαια, αφορμές για την έκρηξη του πολέμου θεωρούνται από τους ιστορικούς η ρήξη της Κορίνθου και της Κέρκυρας (κορινθιακής αποικίας), η σύγκρουση της Αθήνας και της Κορίνθου εξαιτίας της Ποτίδαιας (κορινθιακή αποικία και μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας) και το ‘Μεγαρικό ψήφισμα’, ψήφισμα δηλαδή της Αθήνας, που επέβαλε οικονομικό αποκλεισμό στα Μέγαρα 67 Η ανάμειξη της Αθήνας στις δημοκρατικές παρατάξεις των παραπάνω πόλεων οδήγησε στην πολεμική σύρραξη Αθήνας και Σπάρτης.
Συγκεκριμένα, τα γεγονότα πριν από την πολεμική σύγκρουση είχαν ως εξής: Η Κέρκυρα αποτελούσε τουλάχιστον μέχρι την εποχή των Περσικών πολέμων τον κρίκο για τις εμπορικές επαφές μεταξύ Κορίνθου και Δύσης. Όταν όμως η δύναμη της Αθήνας ενισχύθηκε με τους συμμάχους της, η Αθήνα επεξέτεινε και δυτικά την επιρροή της παρεμβαίνοντας αναπόφευκτα στο Ιόνιο και γενικά στην περιοχή που ελεγχόταν ως τότε από την Κόρινθο, την ισχυρότερη πόλη του Ισθμού.
Η Επίδαμνος (σημερινό Δυρράχιο) ήταν αποικία των Κερκυραίων. Στην πόλη αυτή συγκρούσθηκαν οι δημοκρατικοί με τους ολιγαρχικούς. Οι δεύτεροι διώχθηκαν μακριά από την πόλη, αλλά με τη βοήθεια των Ιλλυριών στράφηκαν εναντίον των δημοκρατικών. Οι δημοκρατικοί ζήτησαν ενισχύσεις από τους Κερκυραίους (435), που αρνήθηκαν όμως να εμπλακούν στις διαμάχες. Τότε οι δημοκρατικοί Επιδάμνιοι στράφηκαν στους Κορινθίους, οι οποίοι έστειλαν φρουρά στην Επίδαμνο. Επειδή η Κόρινθος έβλεπε ως εμπορικούς ανταγωνιστές της στο Ιόνιο τους Κερκυραίους, οι τελευταίοι επιτέθηκαν στην Επίδαμνο και την πολιόρκησαν. Οι Κορίνθιοι, στη συνέχεια, επιτέθηκαν στους Κερκυραίους, αλλά νικήθηκαν στη Λευκίμμη. Η Κέρκυρα τελικά υπέταξε την Επίδαμνο και οι Κορίνθιοι φρουροί αιχμαλωτίσθηκαν (435). Τότε, η Κέρκυρα στράφηκε στην Αθήνα, με σκοπό να γίνει σύμμαχός της. Η Αθήνα όμως έκρινε ότι δεν ήταν δυνατή μια τέτοια συμμα χία, διότι σε παρόμοια περίπτωση θα έπαυε να ισχύει η Τριακονταετής Ειρήνη.
Παρ’ όλα αυτά, οι δύο πόλεις σύναψαν επιμαχία, δηλαδή δέχονταν να αλληλοβοηθούνται, εάν κινδύνευε η μία ή η άλλη, ακόμη και οι σύμμαχοί τους, από εχθρική επίθεση.68 Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Περδίκκας Β ‘ συμμάχησε με τους Κορινθίους κάνοντας έτσι εχθρούς τους Αθηναίους. Η πράξη αυτή του Περδίκκα οφειλόταν στο ότι έδιωξε τον αδελφό του Φίλιππο από το δικό του κράτος, τη Χαλκιδική, προκειμένου να το προσαρτήσει στη Μακεδονία. Οι Αθηναίοι έστειλαν βοήθεια στον Φίλιππο, αλλά ο Περδίκκας κίνησε σε αποστασία την Ποτίδαια και άλλες πόλεις της Χαλκιδικής. Η Αθήνα επέβαλε στην Ποτίδαια μέτρα, ώστε να αναγκασθεί η σύμμαχος πόλη να παραμείνει στην επιρροή των Αθηναίων 69 Τελικά, η Ποτίδαια αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία και το 432 έγινε μάχη στην πόλη εκείνη μεταξύ Ποτιδαίων και Κορινθίων εναντίον των Αθηναίων. Με τη σύγκρουση εκείνη αυτόματα έπαυε να ισχύει η Τριακονταετής Ειρήνη. Ο Περικλής, στη συνέχεια, απαγόρευσε στους Μεγαρείς, συμμάχους των Πελοποννησίων, να πλησιάζουν τα λιμάνια που ανήκαν στο αθηναϊκό κράτος, αποκλείοντάς τους παράλληλα και από την αθηναϊκή αγορά. Η ενέργεια αυτή, γνωστή ως 4Μεγαρικό ψήφισμα\ ήταν για τον Αριστοφάνη η έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου (Αριστοφ. Ειρήνη 609 κ.ε.).
Τα γεγονότα, όπως εξελίχθηκαν, οδήγησαν τους Κορινθίους και τους άλλους συμμάχους τους να παραπονεθούν στη Σπάρτη για την άδικη συμπεριφορά της Αθήνας και ζήτησαν τη λύση των σπονδών. Οι Αθηναίοι επίσης στέλνοντας πρέσβεις στη Σπάρτη αντέδρασαν για τις ενέργειες της Κορίνθου. Οι Σπαρτιάτες, αν και ο βασιλιάς τους Αρχίδαμος ήταν συγκαταβατικός, αποφάσισαν τον πόλεμο, μάλλον από φόβο για την περαιτέρω αύξηση της δύναμης της Αθήνας (Θουκ. 1.88).
3.2. Οι εμπόλεμοι και η τακτική τους – Το πρώτο έτος του πολέμου
Οι Σπαρτιάτες απαίτησαν να απομακρυνθεί ο Περικλής από την Αθήνα προ βάλλοντας ως αιτία τη συγγένεια του Αθηναίου άρχοντα με τους Αλκμεωνίδες, που ήταν οι υπεύθυνοι για το Κυλώνειον άγος. Επίσης, για να παρουσιάσουν μια θετική εικόνα στις ελληνικές πόλεις, ζήτησαν να παύσει η πολιορκία της Ποτίδαιας, να αρθεί το Μεγαρικό ψήφισμα και να αυτονομηθεί η Αίγινα. Με αυτό τον τρόπο παρουσιαζόταν η Σπάρτη ως η πόλη που ενθάρρυνε τους συμμάχους της Αθήνας σε αυτονομία. Ενώ η Σπάρτη δήθεν συμμεριζόταν την καταπιεστική κατάσταση, που ζούσαν οι σύμμαχοι της Αθήνας, είχε σκοπό να πάρει με το μέρος της τις πόλεις-συμμάχους της Αθήνας.
Επομένως, η Σπάρτη θα ήταν δικαιολογημένη να κηρύξει πόλεμο εναντίον της Αθήνας, αφού θα υποστήριζε τους συμμάχους της Αθήνας, οι οποίες αδικούνταν από την τελευταία.70 Όταν ο Περικλής ακολουθώντας τους όρους των Τριακονταετών Σπονδών πρότεινε διαιτησία για το θέμα της αυτονομίας των συμμάχων της Αθήνας, η Σπάρτη δεν απάντησε στην πρότασή του. Η Σπάρτη δηλαδή ήταν διατεθειμένη να εμπλακεί σε πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής τόνισε στους Αθηναίους ότι ήταν απαραίτητο να πολεμήσουν, αφού εκείνοι θα υπερασπίζονταν την πόλη τους (Θουκ. 1.141). Έτσι, οι δύο πόλεις και οι σύμμαχοί τους οδηγήθηκαν σε πόλεμο. Σύμμαχοι της Σπάρτης (Πελοποννησιακή Συμμαχία) ήταν οι Κορίνθιοι και οι πόλεις του Ισθμού, οι Μεγαρείς, οι Βοιωτοί, οι Λοκροί, οι Φωκείς, οι Αμβρακιώτες και οι Λευκάδιοι.
Τους συμμάχους της Αθήνας (Αθηναϊκή Συμμαχία) αποτελούσαν οι Πλαταιείς, οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου, οι Ακαρνάνες, οι Κερκυραίοι και οι Θεσσαλοί στο Ιόνιο, στη Σικελία και στην Κάτω Ιταλία αρκετές πόλεις ήταν φιλο-αθηναϊκές. Το Άργος και η Αχαΐα είχαν παραμείνει ουδέτερες.71 Από τις δύο δυνάμεις η Αθήνα υπερίσχυε στο ναυτικό, αφού και οι σύμμαχοι πόλεις της πρόσφεραν χρήματα για πλοία. Η Σπάρτη υπερείχε στον στρατό και προσπαθούσε να ελκύει τον αντίπαλο στην ξηρά. Ο Περικλής σχεδίαζε να προστατεύσει τον άμαχο πληθυσμό μέσα στα τείχη της πόλης, ακόμη και αν ήταν αναγκαία η χρησιμοποίηση των ιερών. Επιπλέον, στο σχέδιο του Αθηναίου άρχοντα ήταν το ναυτικό της Αθήνας να πραγματοποιεί επιθέσεις στα εχθρικά λιμάνια. Ο Περικλής ήλπιζε ότι με αυτή την τακτική θα αποδυνάμωνε τον εχθρό έτσι, ώστε αυτός να αναγκαζόταν να αναγνωρίσει την αθηναϊκή υπεροχή. Άλλωστε, ο Περικλής στήριζε την αισιοδοξία του στην οικονομική και ναυτική δύναμη της Αθήνας.
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (1.144), ο Περικλής συγκράτησε τους Αθηναίους από νέες κατακτήσεις εν όψει του επικείμενου πολέμου. Επίσης, τούς πρότεινε να περιμένουν να αρχίσουν οι Πελοποννήσιοι τις εχθροπραξίες και τούς υπενθύμισε το ένδοξο παρελθόν των πατέρων τους με τις νίκες τους εναντίον των Περσών. Η στάση αυτή του Περικλή υποδηλώνει ότι οι εχθροί του ψεύδονταν, όταν τον κατηγορούσαν ότι εκείνος επιδίωξε την πολεμική λύση στις σχέσεις Αθήνας-Σπάρτης.
Στην πραγματικότητα, ο αθηναϊκός λαός είχε εναποθέσει τις ελπίδες του στον Περικλή, αφού τον θεωρούσε τον καταλληλότερο πολιτικό, για να χειρισθεί το ζήτημα του πολέμου (Θουκ. 1.145).
Την άνοιξη του 431, προτού αρχίσει ο πόλεμος, οι Θηβαίοι επιτέθηκαν εναντίον των Πλαταιών, αλλά η συμπλοκή κατέληξε με νίκη των Πλαταιέων, που κατέσφαξαν 180 Θηβαίους αιχμαλώτους. Λίγο αργότερα το ίδιο έτος, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος κατέστρεψε την Ελευσίνα και προχώρησε εναντίον της Αττικής, αλλά οι Αθηναίοι δεν ανταποκρίθηκαν και ο βασιλιάς της Σπάρτης υποχώρησε στην Πελοπόννησο. Όμως, ο Περικλής εξαιτίας της συμπεριφοράς των Λακεδαιμονίων επιχείρησε ναυτική επιδρομή στα παράλια της Λακωνίας και της Ηλείας και προξένησε μεγάλες καταστροφές στους αντιπάλους. Επίσης, οι Αθηναίοι έδιωξαν τους Αιγινήτες από το νησί τους και εκεί εγκατέστησαν Αθηναίους κληρούχους.
Οι Αιγινήτες κατέφυγαν στην Πελοπόννησο και οι Λακεδαιμόνιοι τούς παραχώρησαν τη Θυρέα κοντά στην Αργολίδα, για να κατοικήσουν. Το ναυτικό των Αθηναίων, από την άλλη πλευρά, είχε επιτυχίες και αλλού, όπως στον Αστακό (Ακαρνανία), που περιήλθε στους Αθηναίους.72 Γενικά, στη διάρκεια του πρώτου έτους του πολέμου οι Αθηναίοι είχαν επιτυχίες στις πολεμικές επιχειρήσεις τους.
3.3. Το δεύτερο έτος του πολέμου – Ο λοιμός – Ο θάνατος του Περικλή – Οι δημαγωγοί
Το καλοκαίρι του δεύτερου έτους του πολέμου (430) η Αθήνα δοκιμάσθηκε από μεγάλη επιδημία, την οποία περιγράφει ο Θουκυδίδης πολύ παραστατικά, αφού και εκείνος είχε προσβληθεί από τον λοιμό (Θουκ. 2.48-54).
Από την επιδημία πέθαναν τουλάχιστον 30.000 άνθρωποι. Τα γεγονότα αυτά αλλά και οι καταστροφές που προκάλεσαν οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών στην Αττική ώθησαν τον Περικλή να οργανώσει εκστρατεία εναντίον της Αργολίδας ως αντίποινα στους Πελοποννησίους. Ο Περικλής έστειλε δυνάμεις και στην Ποτίδαια (Χαλκιδική) για ενίσχυση των Αθηναίων εκεί. Όμως, και εκεί απλώθηκε ο λοιμός με ανάλογες καταστροφικές συνέπειες για τα στρατεύματα.
Η εξέλιξη των πραγμάτων δημιούργησε εχθρικό κλίμα στην Αθήνα με στόχο τον Περικλή, που θεωρήθηκε από τους συμπατριώτες του υπεύθυνος για ό,τι είχε συμβεί. Παράλληλα, οι Αθηναίοι έστειλαν πρέσβεις στη Σπάρτη κάνοντας έκκληση για ειρήνη, αλλά δεν συμφώνησαν στους όρους με τους Σπαρτιάτες και η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε.
Ο Περικλής δικάσθηκε για τις πράξεις του κατά τη δεκαπενταετή θητεία του ως στρατηγός και υποχρεώθηκε να πληρώσει ως πρόστιμο 50 τάλαντα. Από την άλλη πλευρά, η Ποτίδαια αλώθηκε από τους Αθηναίους το φθινόπωρο του 429 και ο Περδίκκας Β ‘ προσχώρησε στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Το κέρδος για τους Αθηναίους ήταν η ξυλεία της Μακεδονίας. Έτσι, η κατάσταση άλλαξε πάλι προς το μέρος του Περικλή, ο οποίος επανεκλέχθηκε στρατηγός το 429, αλλά πέθανε ύστερα από λίγο (Θουκ. 2.65.6).
Μετά τον θάνατο του Περικλή δεν εμφανίσθηκε κανείς πολιτικός αντάξιός του, αν και πολλοί άνδρες είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον για την πολιτική αρχή.
Από τη μια πλευρά, υποψήφιοι ήταν οι επαγγελματίες, που είχαν αποκτήσει οικονομικά οφέλη από τον πόλεμο και γι’ αυτό επιθυμούσαν να συνεχισθεί η εμπόλεμη κατάσταση. Από την άλλη, οι γαιοκτήμονες και γενικά οι αγρότες ήθελαν την ειρήνη.73 Ανάμεσα στους επαγγελματίες, συνεχιστές της πολιτικής του Περικλή εμφα νίσθηκαν ο Λυσικλής, φίλος του Περικλή, ο Ευκράτης και ο Κλέων. Ο τελευταίος είχε στραφεί εναντίον του Περικλή, όσο εκείνος ζούσε, ενώ τώρα είχε γίνει υπέρμαχος της τακτικής του πολέμου, σχετικά με την αθηναϊκή πολιτική απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις. Ο Κλέων αποδείχθηκε μεγάλος δημαγωγός· επιδίωκε τη συμπάθεια των λαϊκών μαζών.
Αναμφισβήτητα ο Περικλής υπήρξε ένας από τους πολιτικούς, που χάρη στις ικανότητές του είχε τα αξιώματα του πολιτικού άρχοντα και του στρατηγού μαζί.
Όμως, οι πολιτικοί διάδοχοί του δεν κατόρθωσαν να διατηρήσουν τα δυο εκείνα αξιώματα, γιατί δεν υπήρχε κανείς που να έχει ανάλογα προσόντα, στρατιωτικά και πολιτικά. Η Εκκλησία του δήμου ήταν πλέον το ισχυρό σώμα, που αποφάσιζε για στρατιωτικά θέματα και οι πολιτικοί ενδιαφέρονταν κυρίως να είναι αρεστοί στον λαό (Θουκ. 2.65.10). Εξαίρεση αποτελούσε ένας άνδρας με ακέραιο πολιτικό ήθος αυτός ήταν ο Νικίας, γιος του Νικηράτου, που υπήρξε αντίπαλος του δημαγωγού Κλέωνα.
3.4. Το τρίτο και το τέταρτο έτος του πολέμου
Το 429 οι Λακεδαιμόνιοι πραγματοποίησαν εκστρατεία εναντίον των Πλαταιών και μετά από διετή πολιορκία, οι κάτοικοι της πόλης, που δεν κατόρθωσαν να φύγουν για την Αθήνα, παραδόθηκαν στους νικητές, αφού δεν είχαν πλέον σιτηρά για τη συνέχιση της άμυνας της πόλης τους. Οι Λακεδαιμόνιοι, ύστερα από δίκη, καταδίκασαν σε θάνατο όλους τους πολιορκημένους και κατέσκαψαν την πόλη.
Το 428 συνέβη ένα σημαντικό γεγονός για την ιστορία της Αθηναϊκής Συμμαχίας: η αποστασία της Λέσβου. Οι Αθηναίοι με τους συμμάχους τους κατόρθωσαν να καταστείλουν το κίνημα, ενώ η τιμωρία που επέβαλαν στους αποστάτες ήταν η εκτέλεση των πρωτεργατών του κινήματος, η παράδοση του στόλου στους Αθηναίους, η καταστροφή των τειχών της Μυτιλήνης και η εγκατάσταση στο νησί κληρούχων Αθηναίων το 427.74 Είναι πιθανόν ότι οι κληρούχοι θα έπαιζαν τον ρόλο φρουράς στην περιοχή (Θουκ. 3.2-18 και 25-50).
Το ίδιο έτος αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία και η Μεσσήνη της Σικελίας. Εκείνο το γεγονός προκάλεσε την πρώτη εκστρατεία αθηναϊκής ναυτικής δύναμης στη Σικελία με αρχηγό τον Λάχη. Οι συνέπειες της αθηναϊκής επέμβασης στη Σικελία ήταν ότι οι πόλεις με ιωνικό στοιχείο (Νάξος, Κατάνη, Αεοντίνοι, Ρήγιο) ενίσχυσαν το αθηναϊκό γόητρο στην περιοχή και αποτέλεσαν συμμαχική δύναμη απέναντι στο δωρικό στοιχείο των πόλεων Γέλας, Σελινούντα, Μεσσήνης, Ιμέρας και Επιζεφυρίων Λοκρών, που ως σύμμαχοι τελούσαν κάτω από την ηγεμονία των Συρακουσών.
Η αθηναϊκή εκστρατεία στη Σικελία είχε μεγάλη σημασία για τη Σπάρτη, διότι, ύστερα από το γεγονός αυτό σταμάτησε η αποστολή σιταριού στην πόλη εκείνη από τη Δύση.
3.5. Η υπόθεση της Σφακτηρίας
Με την εκλογή του Κλέωνα στο αξίωμα του στρατηγού το 426, άρχισε να αλλάζει η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα. Ένα έτος αργότερα η Αθήνα έστειλε ναυτική δύναμη στη Σικελία για την ενίσχυση των εκεί συμμάχων. Επίσης, ο στρατηγός Δημοσθένης (από τις Αφίδνες της Αττικής) αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα του λιμανιού της Πύλου (Δ. Μεσσηνία) καθώς και της Σφακτηρίας, γειτονικού νησιού. Ο Δημοσθένης απέδειξε τις ικανότητες του ως στρατιωτικός, διότι με επιτυχία κατέλαβε την Πύλο αποβιβάζοντας εκεί αθηναϊκές δυνάμεις. Έτσι, αποκλείσθηκαν 400 Λακεδαιμόνιοι οπλίτες, που είχαν επίσης επιχειρήσει να απο- βιβασθούν εκεί. Με την κατάληψη της ΙΊύλου οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα με πλοία στην περιοχή. Επιπλέον, η αθηναϊκή παρουσία εκεί θα ενθάρρυνε τους είλωτες της Μεσσηνίας εναντίον των Σπαρτιατών.75 Οι εξελίξεις αυτές ήταν μεγάλη δοκιμασία για τη Σπάρτη, που έστειλε πρέσβεις στην Αθήνα με στόχο την επίτευξη της ειρήνης. Όμως, οι πρέσβεις δεν πέτυχαν τίποτα το ουσιαστικό. Απεναντίας, ο Κλέων δεν εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία αυτή.
Έστειλε ενισχύσεις στη Σφακτηρία και ο Δημοσθένης κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει τους Λακεδαιμονίους που βρίσκονταν στο νησί και να τους στείλει στην Αθήνα, ενώ εγκατέστησε στην Πύλο Μεσσήνιους πρόσφυγες από τη Ναύπακτο, που φρουρούσαν την περιοχή.76 Ωστόσο, η πολιτική του Περικλή αντικαταστάθηκε τώρα με την τακτική της επίθεσης στην ξηρά οι αθηναϊκές δυνάμεις θα πραγματοποιούσαν επίθεση εναντίον των αντιπάλων τους. Αυτή η πολιτική όμως απαιτούσε χρήματα, τα οποία μόνον από εισφορές των συμμάχων θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν. Η βαριά φορολογία στους συμμάχους ήταν μέτρο σκληρής στρατιωτικής πολιτικής του Κλέωνα, που δυσαρέστησε πολύ τις συμμαχικές δυνάμεις. Από την άλλη πλευρά, ο Κλέων, για να γίνει περισσότερο δημοφιλής στους Αθηναίους και, επομένως, να παραμείνει κύριος της πολιτικής αρχής, αύξησε τον μισθό των δικαστών της Ηλιαίας.
3 .6 . Ο Βρασίδας
Οι επιτυχίες των Αθηναίων συνεχίσθηκαν τουλάχιστον για τους πρώτους μήνες του 424. Ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας κατέλαβε τα Κύθηρα, μία ακόμη σημαντική κτήση των Λακεδαιμονίων. Ενώ όμως φαινόταν ότι η Σπάρτη ήταν κατά δικασμένη ως προς την έκβαση του πολέμου, τα πράγματα άλλαξαν ξαφνικά προς το μέρος της Σπάρτης με την εκστρατεία του Βρασίδα, Σπαρτιάτη στρατηγού, εναντίον των αθηναϊκών αποικιών στη Θράκη και τη Χαλκιδική.
Ο Μακεδόνας βασιλιάς Περδίκκας συνέλαβε την ιδέα να επιτεθούν οι Σπαρτιάτες στις βόρειες κτήσεις της Αθήνας, θέση που επιδοκίμασαν οι Έφοροι. Έτσι, με επιτυχία ο Βρασίδας διάνυσε τη Βοιωτία, τη Θεσσαλία και το φθινόπωρο του 424 έφθασε στη Χαλκιδική. Εκεί εξήγησε στις πόλεις ότι σκοπός του ήταν να ελευθερώσει την Ελλάδα από τους Αθηναίους. Τα Στάγειρα, η Άκανθος και άλλες πόλεις συμφώνησαν με τον Βρασίδα, αποστάτησαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία και τάχθηκαν με τη Σπάρτη.77 Εν τω μεταξύ, η κατάσταση δεν εξελισσόταν ομαλά για τους Αθηναίους τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον πολιτικό τομέα εξαιτίας της τακτικής που τηρούσαν.
Στο Δήλιο της Βοιωτίας οι Αθηναίοι ηττήθηκαν με τρομερές απώλειες. Οι Βοιωτοί για πρώτη φορά εφάρμοσαν νέους στρατιωτικούς ελιγμούς με τη σύμπτυξη του αριστερού κέρατος των δυνάμεών τους, ενώ το δεξί επιτέθηκε εναντίον των Αθηναίων. Το σχέδιο αυτό ήταν μια πρώτη μορφή της βοιωτικής λοξής φάλαγγας, που αργότερα έγινε ευρύτερα γνωστή με την τελειοποίησή της από τον Επαμεινώνδα.
Οι ήττες των Αθηναίων συνεχίσθηκαν με την κατάληψη και της Αμφίπολης από τον Βρασίδα. Το γεγονός αυτό, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης (4.108), αποτέλεσε μεγάλη συμφορά για τους Αθηναίους, που έχασαν και τα ορυχεία χρυσού στο Παγγαίο. Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς Περδίκκας στράφηκε εναντίον των Αθηναίων.
Αλλά και στη Δύση η κατάσταση γινόταν κρίσιμη για την Αθήνα. Οι πόλεις της Σικελίας συμφώνησαν να μη δεχθούν τους Αθηναίους ως συμμάχους, διότι και εκείνες θα κατέληγαν σε υποδούλωσή τους στην Αθήνα, όπως έδειχνε η τακτική του Κλέωνα ως τότε. Οι κάτοικοι της Αθήνας, ύστερα από όλες αυτές τις εξελίξεις, άρχισαν να κατανοούν τα σφάλματα της πολιτικής του Κλέωνα, ο οποίος ούτε είχε συνεχίσει το σχέδιο του Περικλή ούτε είχε αποδεχθεί τις ειρηνικές προ τάσεις των Σπαρτιατών. Όλα αυτά είχαν ως συνέπεια να χάνουν σταδιακά την υποστήριξη των Αθηναίων ο Κλέων και το φιλοπόλεμο κόμμα του. Όμως, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες έβλεπαν ότι η ειρήνη ήταν συμφέρουσα και για τις δύο πόλεις και σύναψαν εκεχειρία για ένα έτος (423). Παρ’ όλα αυτά, η φιλειρηνική διάθεση και των δυο πλευρών δεν διατηρήθηκε για πολύ, διότι σύντομα αποστάτησε η Σκιώνη (Παλλήνη) από την Αθηναϊκή Συμμαχία και τάχθηκε με τη Σπάρτη.78
3.7. Η ειρήνη του Νικία
Η εκεχειρία έληξε την άνοιξη του 422. Λίγο αργότερα, ο Κλέων, που είχε πάλι υπερισχύσει με το κόμμα του στην Αθήνα, οδήγησε τα αθηναϊκά στρατεύματα στη Θράκη, όπου αρχικά είχε κάποιες νίκες. Στην Αμφίπολη, όμως, οι Αθηναίοι νικήθηκαν από τον Βρασίδα και ο Κλέων με 600 Αθηναίους οπλίτες σκοτώθηκαν.
Αλλά και ο Βρασίδας έπεσε στη μάχη (422). Με τον θάνατο των αρχηγών των δυο αντιπάλων δυνάμεων δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη σύναψη ειρήνης.
Στην Αθήνα ο λαός ακολούθησε πάλι μια μετριοπαθή πολιτική, αφού είχε πια αντιληφθεί ότι η φιλοπόλεμη στάση του Κλέωνα μόνο συμφορές είχε αποφέρει στο κράτος. Επίσης, στη Σπάρτη ο βασιλιάς Πλειστοάναξ, γιος του Παυσανία, ήταν υπέρ της ειρήνης. Αλλωστε, υπήρχαν σοβαροί λόγοι, που ανάγκασαν τη Σπάρτη να έλθει σε διαπραγματεύσεις με την Αθήνα αυτοί ήταν ότι η Τριακονταετής Ειρήνη είχε διακοπεί και ότι υπήρχε κίνδυνος εξέγερσης των ειλώτων, αφού η δυτική πλευρά της Μεσσηνίας βρισκόταν στην κατοχή των Αθηναίων.
Οι συνεννοήσεις μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας κατέληξαν στη συνομολόγηση ειρήνης για 50 έτη, που είναι γνωστή ως ‘Νικίειος Ειρήνη’, επειδή ο Νικίας έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο ως διαπραγματευτής. Σύμφωνα με τους όρους της ειρήνης, οι Αθηναίοι θα εγκατέλειπαν τις κτήσεις τους Μεθώνη, Πύλο και Κύθηρα και οι Σπαρτιάτες θα αποχωρούσαν από την Αμφίπολη, για να περιέλθει η πόλη αυτή στους Αθηναίους. Ακόμη, η Αθήνα και η Σπάρτη θα επέστρεφαν τους αιχμαλώτους κάθε πλευράς (Θουκ. 5.18). Με την ειρήνη του Νικία η θέση της Αθήνας ήταν πλεονεκτική απέναντι στη Σπάρτη, η οποία αναγνώρισε τη δύναμη της αντιπάλου της. Έτσι, ο Νικίας πέτυχε αυτό, που είχε θέσει ως στόχο ο Περικλής. Η σημασία της ειρήνης του Νικία ήταν μεγάλη και για τη Σπάρτη, που υποχρεώθηκε να συμφωνήσει με την Αθήνα, αφού η ίδια είχε υποστεί σοβαρά πλήγματα. Η αδυναμία της Σπάρτης ήταν φανερή η Πελοποννησιακή Συμμαχία είχε ατονήσει, διότι είχαν χαθεί κτήσεις, που περιήλθαν στους Αθηναίους (π.χ. το Πάνακτο στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας). Επίσης, η Κέρκυρα, η Ποτίδαια καθώς και το Σόλλιο και το Ανακτόριο στην Ακαρνανία, όλες πρώην κορινθιακές κτήσεις, τώρα ανήκαν στην Αθήνα.79 Στην Πελοπόννησο μερικές πόλεις, όπως η Κόρινθος, το Άργος, η Μαντίνεια και η Ηλίς, συμμάχησαν μεταξύ τους, αφού δεν συμφώνησαν με την Αθήνα για την ειρήνη. Σκοπός τους ήταν να συνενωθεί ο αγροτικός κόσμος σε μια δημοκρατική αντίδραση στην ολιγαρχική πολιτική της Σπάρτης. Η τελευταία, προκειμένου να διατηρήσει ό,τι της είχε απομείνει, υποχρεώθηκε να έλθει σε νέες διαπραγματεύσεις με την ισχυρή Αθήνα και σύναψε μαζί της πενηνταετή αμυντική συμμαχία.
Με την ειρήνη του Νικία έληξε η πρώτη δεκαετία του Πελοποννησιακού πολέμου, γνωστή ως Αρχιδάμειος πόλεμος.
3.8. Ο Αλκιβιάδης
Οι καλές προϋποθέσεις που τέθηκαν για την Αθήνα με την ειρήνη του Νικία διαταράχθηκαν από την παρουσία του Αλκιβιάδη. Ο Αλκιβιάδης ήταν γιος του Κλεινία και από τη μητέρα του ήταν συγγενής με τον Περικλή. Ο Αλκιβιάδης ήταν γοητευτικός νέος, εξαιρετικά φιλόδοξος και ευφυής, με ισχυρή προσωπικότητα.
Το 420 εκλέχθηκε στρατηγός σε ηλικία 30 ετών. Οι δραστηριότητες του Αλκιβιάδη ήταν αρκετά ριψοκίνδυνες, όπως όταν συνομολόγησε συμμαχία με το Άργος, την Ήλιδα και τη Μαντίνεια (420), αφού το γεγονός αυτό έθετε σε κίνδυνο τις σχέσεις Αθήνας και Σπάρτης, οι οποίες είχαν διασφαλισθεί με την ειρήνη του Νικία. Πραγματικά, λίγο αργότερα, η παρέμβαση της Σπάρτης να υποστηρίξει την Επίδαυρο απέναντι στο Άργος, το οποίο είχε απειλήσει την τελευταία, οδήγησε στην πολεμική σύγκρουση της Σπάρτης με τις συσπειρωμένες δυνάμεις της Αθήνας στη Μαντίνεια (418), όπου η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της κρίθηκαν νικητές.80 Η σημασία της μάχης ήταν μεγάλη για το γόητρο της Σπάρτης ως πρώτης στρατιωτικής δύναμης στην Ελλάδα. Συνέπεια της μάχης ήταν η προσχώρηση για πρώτη φορά (417) στην Πελοποννησιακή Συμμαχία του Άργους και της Μαντίνειας. Επιπλέον, στις πόλεις αυτές, όπου είχε εγκαθιδρυθεί η δημοκρατία, επανήλθε η αριστοκρατία.
Η διαφορετική κατάσταση, που είχε τώρα διαμορφωθεί στην Αθήνα και στη Σπάρτη, οφειλόταν στους χειρισμούς του Αλκιβιάδη, που κάθε άλλο παρά ορθή πολιτική είχε χαράξει για την πόλη του. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να μην επανεκλεγεί ο Αλκιβιάδης στρατηγός το 418. Ωστόσο, με διπλωματικές κινήσεις εκείνος κατόρθωσε να πείσει τον Νικία να συνεργασθούν. Και οι δύο εκλέχθηκαν στρατηγοί το 417/16 π.Χ. Σχέδιό τους ήταν να επιχειρήσουν δυο εκστρατείες, ο Νικίας στη Θράκη, για να καταλάβει πάλι την Αμφίπολη, αφού οι Σπαρτιάτες δεν την είχαν παραχωρήσει στους Αθηναίους· και ο Αλκιβιάδης να πλεύσει στη Μήλο και να την προσαρτήσει στην Αθήνα.
Η Μήλος, αν και σπαρτιατική αποικία, είχε παραμείνει ουδέτερη στον πόλεμο.81 Η εκστρατεία στην Αμφίπολη απέτυχε, διότι οι Αθηναίοι δεν υποστηρίχθηκαν από τον Περδίκκα, ο οποίος τάχθηκε πάλι με το μέρος της Σπάρτης. Στη Μήλο όμως η επίθεση των Αθηναίων ήταν επιτυχής. Οι καταστροφές που προκάλεσε ο Αλκιβιάδης στο νησί αποτέλεσαν μεγάλη πρόκληση για τους Σπαρτιάτες. Οι κάτοικοι της Μήλου περίμεναν βοήθεια από τη Σπάρτη, η οποία όμως δεν έφθασε ποτέ. Η Μήλος δεν αντα- ποκρίθηκε στην πίεση των Αθηναίων να προσχωρήσει στη συμμαχία τους και γι’ αυτό τιμωρήθηκε: οι άνδρες σκοτώθηκαν, τα γυναικόπαιδα υποδουλώθηκαν και στο νησί εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι κληρούχοι (Θουκ. 5.85-116). Η προσάρτηση της Μήλου στην Αθήνα με τη βία ανακλά “τον κυνισμό της εξουσίας”, την οποία είχαν επιβάλει στο Αιγαίο οι Αθηναίοι82
ΑΝΝΑ ΣΤΡΑΤΑΡΙΛΑΚΗ – ΚΥΛΑΦΗ
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Η Κλασική περίοδος και η παιδαγωγική αξία της σελ.37-50
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ