Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης
ΠΩΣ ΕΟΡΤΑΖΟΤΑΝ Η 1η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ
ΣΤΗΝ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ
Τo αττικό ημερολόγιο ο Αύγουστος ήταν ο δεύτερος μήνας του έτους και ονομάζονταν Μεταγειτνιών, διάρκειας 29 ημερών… Το όνομα προέρχεται από τη λέξη Augustus που στα λατινικά σημαίνει «μεγαλοπρεπής» ή «σεβαστός… και είναι τίτλος Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Τον βρίσκουμε επίσης και ως: Αύγουστος, Αύγοστος, Αγουστός, Τον Αύγουστο σην Παναϊά, Σαμπάν.
Ο τελευταίος μήνας του καλοκαιριού, ο μήνας της Παναγιάς, του σταφυλιού τον Πάσκα. Κατά την παράδοση, ήταν ο μήνας «που μιλούσε για τα χειμωνιάτικα, δηλαδή Αυγοστοσούν ονμπεσί γιαζ, όνμπεσι κις, δηλαδή του Αυγούστου οι δεκαπέντε, οι δεκαπέντε του χειμώνα».539 Ο μήνας επίσης της καρποφορίας, της συγκομιδής, της νηστείας και του πένθους για την κοίμηση της Θεοτόκου… Αλλά και αυτός με τις μεγαλύτερες θερμοκρασίες και τις δρίμες, δηλαδή τα κακοποιό δαιμονικά όντα, τα οποία δρουν ανεξέλεγκτα τις πρώτες ημέρες του.
Γενικά…
- Απέφευγαν τις πρώτες ημέρες του μήνα να πηγαίνουν στα χωράφια και τους κήπους, για να μην τους περάσει ή κόψει ο Αύγουστος.
- Από την πρώτη μέρα άρχιζε η ονμπές ορουτζού, δηλαδή η νηστεία του δεκαπενθήμερου που τελείωνε με την εορτή της Παναγίας. Αυ-
στηρότατη νηστεία στην οποία υποχρεωτικά συμμετείχαν και οι μικροί… με αποχή όχι μόνο από τα κρεατικά, αλλά και από τα τυροκομικά. - Στο πρώτο τριήμερο, κάθε βράδυ, άναβαν τις Αλγοστοσού γιακαλίμ, τις φωτιές του Αυγούστου.540 541 Στα κατώφλια των σπιτιών, στις γειτονιές και τους μαχαλάδες, έστηναν σωρούς με κληματόβεργες ή άλλα καύσιμα υλικά, τις άναβαν τελετουργικά… με τους παρευρισκόμενους να πηδούν και να κτυπούν ρυθμικά τις παλάμες τους λέγοντας:
Αυγοστός, μασαλλάχ
Αυγοστός, μπενί τσάρημα.
Δηλαδή
Αύγουστε, να με φυλάξεις
Αύγουστε, μη με πειράξεις…
Ή
Σαμ μπιζί τσάλμασιν
Δηλαδή
Να μη μας κτυπήσει ο λίβας.541
Επισήμανση
α. Το άναμμα της φωτιάς, αλλά και η πυροβασία (πήδημα) θεωρείτο ιδανική ιαματική μέθοδος για κάθε ασθένεια αλλά και αποτροπή του ματιάσματος. Το ίδιο και η στάχτη που χρησιμοποιείτο ως αποτρεπτικό παρασκεύασμα κυρίως για τα μάγια, β. Σύμφωνα με κάποιους θεωρείτο συνήθεια που «κρατούσε από τα παλιά… από την εποχή της Αγίας Ελένης, η οποία μόλις βρήκε τον Σταυρό, έδωσε εντολή να ανάψουν φωτιές και να μεταφέρουν το χαρμόσυνο άγγελμα στην Πόλη».542 γ. Σύμφωνα με την παράδοση άναβαν τις φωτιές, γιατί έτσι διέταξε ο Χριστός: ν’ ανάβετε φωτιές να μάθει όλος ο κόσμος την καλή θρησκεία, τον σταυρό. «Κι ανάβαμε το βράδυ που τελειώνει ο ήλιος και ξημερώνει ο Αύγουστος… Έστηναν ορθά δεμάτια από δεμένες κληματόβεργες ή κοίλη βελανιδιά που έφερναν από το βουνό».543
1η Αυγούστου
Ξεχωριστό λατρευτικό έθιμο, παράξενο μάλιστα, ήταν αυτό που γινότανε το απόγευμα της πρώτης μέρας του Αυγούστου στην κοινότητα της Αξού, που το λέγανε «οι φωτιές των ζωντανών».
Πρόκειται περίπου για τις ίδιες φωτιές, για την ίδια συνήθεια, για τις ίδιες προσδοκίες αλλά… για τα ζωντανά του σπιτιού και όχι για τους ανθρώπους. Έτσι, ενώ στο σύνολό του το έθιμο απέβλεπε στην αποτροπή του κακού-εξαγνισμό για τους ανθρώπους με το πήδημα πάνω από τις σχετικές φωτιές, στην προαναφερθείσα κοινότητα «επέβαλαν» στα ζωντανά να «σαλτάρουν» από πάνω τους για τον ίδιο σκοπό: αποτροπή του κακού.
Το έθιμο, λοιπόν, σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές μαρτυρίες, είχε ως εξής:
«Κατά το ηλιοβασίλεμα της πρώτης μέρας του Αυγούστου, πάνω από το σκαλί της αυλόπορτας κάθε σπιτιού, ,άναβαν φωτιές, κι αυτό για να υποχρεωθούν τα σπιτικά ζωντανά που την ώρα εκείνη γύρναγαν διψασμένα από τα κοπάδια, να σαλτάρουν πάνω από τις φωτιές τρέχοντας να βρουν τα λακκιά να δροσιστούν, πράγμα που γινόταν με κάποιο δισταγμό στην αρχή, μα θέλοντας και μη σαλτέρνανε τελικά…Ύστερα πηδάγανε τα παιδιά της γειτονιάς».544
- Το ίδιο περίπου έθιμο το βλέπουμε και στην κοινότητα του Αντα- βάλ, εμπλουτισμένο όμως με διαφορετικά στοιχεία, απευθυνόμενο ή περιλαμβάνοντας κυρίως τις νεαρές ηλικίες. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, λοιπόν, προέτρεπαν τα παιδιά να πηδήξουν τις φωτιές λέγοντάς τα: Ατλά, Αγοστός σενί τσαρπμασίν, δηλαδή πήδηξε, να μην σε πειράξει ο Αύγουστος… λαμβάνοντας ταυτόχρονα πρόνοια, για τα μωρά τα οποία παίρνανε στις αγκαλιές και πηδούσαν μαζί τους. Επιπλέον και σύμφωνα πάντοτε με τις σωζόμενες μαρτυρίες, κρεμούσαν στις πόρτες των σπιτιών στεφάνια με το χόρτο γιουζελίκ, του οποίου ο σπόρος μπορούσε να γίνει χάντρα κομπολογιού, αλλά διέθετε όμως κι ένα πανέμορφο, κάτασπρο λουλούδι, που στόλιζε τα στεφάνια της ημέρας.545 546
Αλληλούια… αλληλούγιασ’, μια ξεχωριστή συνήθεια.
Επρόκειτο περί δρώμενου της κοινότητας Τροχού με διάφορες παραλλαγές, η ονομασία του οποίου οφειλόταν ακριβώς στη δυνατή κραυγή αλληλούια που βγάζανε οι συμμετέχοντες την ώρα που πηδούσαν από τις φωτιές.
Σύμφωνα λοιπόν με τους πληροφορητές…546
- «Την 1η Αυγούστου,547 μπροστά σε κάθε σπίτι άναβαν φωτιά με καλάμια. Τα παιδιά πηδούσαν τρεις φορές από πάνω σταυρωτά. Το έθιμο αυτό το λέγαμε αλληλούια. Άναβαν και πάνω στο δρόμο για να περνούν τα ζώα. Ήταν καλό και γι’ αυτά».
- «Είχαμε ξερά κλήματα απ’ τ’ αμπέλια μας. Ανάβαμε φωτιές σε κάθε γωνιά. Μαζεύονταν τρία-τέσσερα σπίτια και ανάβαμε. Μετά πηδούσαν πάνω απ’ τη φωτιά μικροί και μεγάλοι. Το είχανε για καλό. Εινόταν σαματάς, ο τόπος βούιζε. Όταν πηδούσαν φώναζαν: Αύγουστος κελτί-κεστί, Αύγουστος ήρθε κι έφυγε».
- «Ήφτισκαν φωτιές σταυρωτά. Έβαζαν τσαλιά, ξύλα και ήφτισκαν φωτιές. Πέταναν απ’ πάνω τα παιδιά και έλεγαν αλληλούια. Μουλιτρίς είναι ένα χόρτο ψηλό. Έκοφταμ’ απ’ τα χωράφια μούλιτρα και κρέμαζαμ’ τ’ τη μέρα σα θύρες απάνω. Ξεραίνονταν. Αν αρρώσταιναν τα ζώα, τα παιδιά, απ’ εκείνο βάζαμε σο θυμίαμα για γιατρικό».
Επισήμανση
Τη στάχτη των ανισιμάτων, προσαναμμάτων, τη θεωρούσαν ιερή. Μετά το τέλος της εορτής τη μάζευαν, τη σταύρωναν και τη σκέπαζαν για να μη χαλάσει ο σωρός της. Την επομένη, το πρωί δηλαδή της 1ης Αυγούστου, περνούσαν όλα τα ζωντανά από πάνω της, ακριβώς για να τα προστατέψουν από το μάτι και τις ασθένειες.
Στα παλιότερα χρόνια, σύμφωνα πάλι με τις τοπικές παραδόσεις, στάχτωναν το σπίτι, τους στάβλους και τα χωράφια, ιδιαίτερα μάλιστα τα αμπέλια, λόγω επικείμενης παραγωγής, για το μπερεκέτι της χρονιάς.
- Ιδιαίτερο λατρευτικό έθιμο ήταν αυτό που διαδραματιζότανε στην κοινότητα της Μουταλάσκης, το ηζερλιγιέ γκιντελίμ, δηλαδή, πάμε στο ηζερλίκ. Την πρώτη ημέρα λοιπόν του Αυγούστου, κατά τα ξημερώματα, απ’ όλους τους μαχαλάδες της κοινότητας, μόνο γυναίκες και παιδιά πήγαιναν στο παρακείμενο νεκροταφείο, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και άναβαν στους τάφους κεριά, αλλά… αλλά και έκοβαν ένα ξεχωριστό φυτό, το ηζερλίκ, το οποίο, αφού έπλεκαν, το κρεμούσαν στην εξώπορτα του σπιτιού, ως φυλακτό.548 Μάλλον επρόκειτο για το φυτό απήγανος, του οποίου οι ιδιαίτερες ιδιότητες κατά της μαγείας, αλλά και οι αντίστοιχες θεραπευτικές του, ήταν πασίγνωστες στους Καππαδόκες.549
Φυσικά να επισημάνουμε:
α- Τη συμμετοχή μόνων γυναικών και μικρών παιδιών, άρα του αγνότερου στοιχείου της κοινότητας σε μια δυσερμήνευτη μυστηριακή τελετουργία.
β- Τη μετάβαση μόνο τις πρώτες πρωινές ώρες, άρα τη σύνδεσή του με τη λαϊκή πίστη πως το φως του ήλιου διαλύει και αποδυναμώνει τα κακά και τις φθοροποιές δυνάμεις του σκότους.
Θεραπευτικές: συνδέεται στενά με τη γονιμότητα επαναφέροντας μάλιστα τη χαμένη έμμηνο ρήση-αποβολή ανεπιθύμητων εμβρύων, (εμμηναγωγική-αμβλωτική δράση), πανάκεια για όλες τις ασθένειες ακόμα και για τις λοιμώδεις.
γ- Την τοποθέτηση της πλεξούδας του απήγανου στην εξώθυρα της οικίας, άρα την προστασία των μελών της οικογένειας και την αποτροπή του οποιουδήποτε κακού.550
- Στη Μαλακοπή για θεραπευτικούς σκοπούς μάζευαν αποκλειστικά και μόνο την 1η Αυγούστου τη Μουλούτσα… ένα ιδιαίτερο φυτό, το οποίο τοποθετούσαν στις πονεμένες μέσες των ανθρώπων ή των μικρών παιδιών.
Σύμφωνα με τους πληροφορητές, η συλλογή του σε οποιαδήποτε άλλη ημερομηνία δεν θα είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
«Την πρώτη του Αυγούστου το πρωί σηκούταμεστε πρωί-πρωί και είχαμε στο χωριό ένα χόρτο, το λέϊσκαν μουλούτσα. Εκείνα τα μεγάλα τα μάνες μας, παίρνισκαν από ένα κλαδί μικρό και το βάνισκαν στη μέση μας. Η μουλούτσα έβγαζε ένα λουλούδι άσπρο. Ήταν έως πενήντα (50) πόντους αψηλό. Ανοιγε μαζί με τα κλήματα, τον ίδιο καιρό δηλαδή. Έριχνε το άνθος μαζί με τα κλήματα και έκανε καρπούς κόκκινους, σα ρεβίθι μεγάλους, αλλά δεν τρωγότανε».551
- Δημ. Πετρόπουλος – Ερμ. Ανδρεάδης, ό.π., σ. 169.
- Σχεδόν σε όλες τις κοινότητες του χώρου, σε μερικές από βάζανε και πηδούσαν και τα ζωντανά τους, για το καλό τους.
- Ο.π., σ. 170.
- Ο.π., σ. 170.
- Μαρτυρία Αναστασίας Προδρόμου, ο.π.
- Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης, ο.π., σ. 304.
- Μαρτυρία Σοφίας Κόρογλου, ο.π.
- Μαρτυρίες των: Βασιλικής Τσελεπίδου, Ντερμιτζόγλου Γεωργίου, Γεωργίου Ιορδανίδη, ο.π.
- Το βράδυ της 31ης Ιουλίου προς 1η Αυγούστου.
- Μαρτυρία Θεοδώρου Χατζή σουλτάνογλου, (Μουταλάσκη), ο.π.
- Μαγικές: κακό μάτι-ξεμάτιασμα (τον έχω εξορκισμένο με τον πήγανο…), τοποθετείτο ως φυλακτό στα ρούχα.
Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης
Γεννήθηκε, μεγάλωσε, σπούδασε και εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη ως καθηγητής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ίδρυσε το Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Συκεών και το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως στα οποία είναι και υπεύθυνος. Είναι μέλος της Επιτροπής Δημοσίων και Διεθνών Σχέσεων της Εταιρείας Συγγραφέων Βορείου Ελλάδος, Αντιπρόεδρος της Αμφικτυονίας Ελληνισμού και μέλος της Εταιρείας Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος (Ε.Λ.Β.Ε.). Στο ερευνητικό και συγγραφικό του έργο, στα άρθρα του σε περιοδικά και εφημερίδες, ξεχωριστή θέση κατέχουν τα θέματα των αλησμόνητων πατρίδων. Για το έργο του τιμήθηκε κατ’ επανάληψη από φορείς του Ιδιωτικού και Δημοσίου τομέα, μεταξύ των οποίων (τρις) από την ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ.
Από το βιβλίο: ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ: ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΤΙΝΑ ΣΤΟΝ ΑΕΝΑΟ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Μια πρώτη ιστορική προσέγγιση (σελ. 290-295)
Πρώτη δημοσίευση με την άδεια του e-Ιστορί (e-istoria.com)
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ