π. Στέφανος Στεφόπουλος
ΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ
Στην ιστορία της Χριστιανικής τέχνης, έγινε ευρύτατη χρήση των διαφόρων συμβόλων. Περί των συμβολισμών αυτών γράφουν στα έργα τους οι αρχαίοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς Τερτυλλιανός και Κλήμης Αλεξανδρείας. Ο Τερτυλλιανός πρώτος αναφέρει τη χρήση της παραστάσεως του καλού Ποιμένος, ενώ ο Κλήμης υποδεικνύει ότι τα καταλληλότερα συμβολικά χαράγματα στις σφραγίδες και τα δαχτυλίδια των Χριστιανών ήταν το ψάρι, το πλοίο, η λύρα και η άγκυρα. Ποικίλα σύμβολα ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούνται για να διακοσμήσουν εικονοστάσια, άμβωνες, δεσποτικά, καθίσματα, άμφια, ιερά σκεύη, δάπεδα κ.α. Μερικά από αυτά είναι : το Α και Ω, η άγκυρα, η άμπελος, τα άνθη, ο ιχθύς, ο λέων, τα πτηνά και βεβαίως πάνω από όλα το μεγαλύτερο και ισχυρότερο σύμβολο της Εκκλησίας μας, ο Τίμιος Σταυρός.
Ας δούμε ένα, ένα τα σύμβολα από κοντά και ας θαυμάσουμε τη σοφία με την οποία τα χρησιμοποιεί η Εκκλησία μας και τα τοποθετεί στο χώρο. Τα γράμματα Α και Ω στηρίζονται στο χωρίο της Αποκάλυψης κβ’,στ.13 : “Εγώ ειμί το Άλφα και το Ωμέγα, αρχή και τέλος, ο πρώτος και ο έσχατος.” Αναφέρεται στον Κύριο και διατρανώνει τη θεότητά του. Για το λόγο αυτό, πολλές φορές το βλέπουμε μαζί με το μονόγραμμά Του, το ΧΡ.
Η άγκυρα είναι το έμβλημα της ελπίδας σύμφωνα με το χωρίο Εβρ. στ’ , στίχος 19. Κατά τους χρόνους των διωγμών, οπότε το σκάφος της Εκκλησίας κινδύνευε να καταποντιστεί, το μόνο καταφύγιο των χριστιανών ήταν η ελπίδα στο Θεό. Όταν λοιπόν σχεδίαζαν την άγκυρα, διακήρυτταν : “η ελπίδα μου είναι ο Χριστός”.
Η άμπελος είναι ίσως η αρχαιότερη χριστιανική παράσταση η οποία σήμερα εμφανίζεται μόνο στα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια. Είναι το έμβλημα της Αληθινής Αμπέλου, αργότερα δε της θείας Μεταλήψεως: “εγώ ειμί η άμπελος, υμείς τα κλήματα…” (Ιωάν. 15, 5).
Τα άνθη. Αν ο Παράδεισος είναι κήπος νοητός, τα άνθη είναι οι νοητές χαρές και απολαύσεις του παραδείσου. Πιο συγκεκριμένα, η δάφνη είναι το έμβλημα της μαρτυρικής δόξας, το ίον ή κρίνο της παρθενικής αγνότητος, γι’ αυτό βλέπουμε στις βυζαντινές εικόνες να προσφέρεται από τον άγγελο στην Παναγία μας κατά τον Ευαγγελισμό. Το ρόδο ή τριαντάφυλλο, ο βασιλιάς των λουλουδιών αρχικά δεν χρησιμοποιούταν γιατί ήταν αφιερωμένο στη θεά Αφροδίτη. Αργότερα εκχριστιανίστηκε και διακόσμησε την εικόνα της Παναγίας που πήρε το όνομα “Ρόδο το Αμάραντο”. Αυτό ψάλλουμε στην πρώτη ωδή των Χαιρετισμών: ” ρόδον το αμάραντον, χαίρε, η μόνη βλαστήσασα”, δηλαδή, “χαίρε συ που βλάστησες το θείο τριαντάφυλλο το οποίο δεν μαραίνεται ποτέ, δηλαδή τον Κύριο”.
Ο ιχθύς υπήρξε το δημοφιλέστερο και συνηθέστερο σύμβολο που συμβόλιζε τον Κύριο. Χρησιμοποιήθηκε πολύ κατά την περίοδο από τον 2ο ως τον 4ο αιώνα μ.Χ. και εξέλιπε όταν θριάμβευσε ο Χριστιανισμός επί Μ. Κωνσταντίνου. Τα πέντε γράμματα Ι-Χ-Θ-Υ-Σ συμπίπτουν με τα αρχικά των λέξεων Ιησούς-Χριστός-Θεού-Υιός-Σωτήρ.
Ο λέων είναι ένα ακόμη έμβλημα του Κυρίου. Ο λέων, κατά τη λαϊκή σοφία, κοιμάται με ανοιχτά τα μάτια. Παρομοίως, ο Ιησούς κλεισμένος μέσα στον τάφο δεν έδυσε, ούτε γνώρισε θάνατο. Το μεγαλοπρεπές έμβλημα του λέοντος διαφυλάχτηκε μέχρι της σημερινής γλυπτικής μας, όπου λέοντες αγρυπνούν στα μπροστινά πόδια των Δεσποτικών Θρόνων, δίπλα από τα Ψαλτήρια. Όπως ακριβώς οι 12 λέοντες που κυκλούσαν το θρόνο του Σολομώντος περιφρουρούντες τον ένδοξο βασιλέα του Ισραήλ.
Πτηνά τέλος βρέθηκαν επί τοιχογραφιών και σαρκοφάγων. Ο αλέκτωρ (κόκορας) συμβολίζει τη Χριστιανική εγρήγορση(ετοιμότητα), ενώ δύο κοκόρια που μάχονται συμβολίζουν την πάλη κατά των σαρκικών επιθυμιών. Το περιστέρι, τους μαθητές του Χριστού κατά το “έσεσθαι ακέραιοι ως αι περιστεραί”, αλλά και το Άγιο Πνεύμα. Ο ταώς (παγώνι) με το πτέρωμά του ανοικτό σημαίνει την αθανασία των σωμάτων ενώ αυτό που πίνει νερό από την πηγή, τη νέα ζωή που αποκτά κανείς δια της Θείας Μεταλήψεως. Ο αετός τέλος, χρησιμοποιήθηκε σύμφωνα με το “ανακαινισθήσεται ως αετού η νεότης σου”. Αρχικά συμβόλιζε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ενώ επί της εποχής των Κομνηνών και των Παλαιολόγων γίνεται δικέφαλος για να δηλώσει τη διπλή ιδιότητα του Αυτοκράτορα, δηλαδή την κοσμική και την ιερατική.
Για τον Τίμιο και Ζωοποιό Σταυρό θα έχουμε την ευκαιρία να γράψουμε προ της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως. Ωστόσο, την επόμενη φορά που θα εκκλησιαστείτε, θαυμάστε το σοφό τρόπο που η Εκκλησία μας έχει τοποθετήσει κάθε τι μέσα στο ναό ανάλογα με το συμβολισμό του.
* Κείμενο δημοσιευμένο στην εφημερίδα των Βορείων Προαστίων «Αμαρυσία»