GEORGE HORTON
ΤΙ ΗΤΑΝ Η ΣΜΥΡΝΗ
Η πυρπόληση της Σμύρνης και η σφαγή και ο διασκορπισμός των κατοίκων της διήγειρε εκτεταμένο ανθρωπιστικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον σχετικά με τις πρωτοφανείς δοκιμασίες των λαϊκών μαζών πού τις είχαν υποστεί. Υπάρχει όμως και ένας άλλος κύκλος ανθρώπων στις Ηνωμένες Πολιτείες, όχι πολυάριθμος πού εθλίβει βαθύτερα απ’ την τύχη της αρχαίας αυτής πόλεως: οι κλασικοί λόγιοι και ιστορικοί.
Τα βλέμματα των λογίων ήδη αφότου έγιναν οι μεγάλες ανακαλύψεις του Schliemann, στράφηκαν προς την νήσο Κρήτη, όπου, όπως τώρα είναι γνωστό, υπήρξε ένας πολιτισμός ανωτέρου επιπέδου, πού ήταν σύγχρονος με τον πρώιμο Αιγυπτιακό και του οποίου προφυλακές αποτελούσαν οι αρχαίες πόλεις Τύρινς και Μυκήναι. Είναι πιθανό, ότι οι πρόγονοι των βασιλικών οίκων των πόλεων αυτών είχαν έλθει αρχικά απ’ την Μικρά Ασία και είναι δυνατό η σύλληψη της ιδέας των αγριωπών μεγάλων λεόντων πού είναι στημένοι υπεράνω της πόλεως ιών Μυκηνών να συμβόλιζαν το θάρρος των βασιλέων της πόλεως αυτής και να είχαν εισαχθεί απ’ την Μικρά Ασία. Ο Θησέας, ο θελκτικός και ρομαντικός αυτός ήρωας, πού τελικά έγινε ένας απ’ τους ηγεμόνες της μυθικής εποχής των Αθηνών έχει σχέση με την Μικρά Ασία δια μέσου των Αμαζόνων, οι οποίες ήσαν ιέρειες της αρχαίας λατρείας της πολύστηθης θεάς της φύσεως της Εφέσου.
Από την Ιωνία ο αρχικός αυτός πολιτισμός ξαπλώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα, στην Σικελία, στην Ιταλία και σε όλο το μήκος των ακτών του Ευξείνου Πόντου και τελικά στην Ευρώπη και στην Αμερική. Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Όμηρος ήταν Σμυρνιός ή κάτοικος της Μικράς Ασίας και επί αμέτρητα χρόνια τα έπη του ήταν ένα είδος Ιεράς Βίβλου η Αγίας Γραφής και διαμόρφωναν τον χαρακτήρα εκατομμυρίων ανθρώπων. Ίσως η πρωϊμότερη σύλληψη της ιδέας της μονογαμίας και ασφαλώς η ωμορφότερη προέρχεται απ’ τα έπη του Όμηρου. Η ιδέα μας για την οικογένεια είναι Ελληνική και την επήραμε απ’ την Οδύσσεια, πού γράφηκε πιθανώτατα στη Σμύρνη πριν από χιλιάδες χρόνια.
Κατά τη διάρκεια της ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της λαμπρής, ρομαντικής και τραγικής αυτής Δυνάμεως, η οποία ανέπτυξε ένα μεγαλοπρεπή πολιτισμό και διετήρησε αναμμένη τη φλόγα της μαθήσεως σ’ όλη τη διάρκεια του σκότους του Μεσαίωνος, η Μικρά Ασία ήκμαζε και ήταν η επαρχία πού συνέβαλε περισσότερο απ’ όλες στη σταθερότητα και στη δύναμη του όλου κράτους. Τα κατορθώματα του Νικηφόρου Φωκά και ο μύθος του Διγενή Ακρίτα, πού έχουν απαθανατιστεί σε στίχους, είναι πολύ γνωστά ακόμα και σε κείνους τους λογίους πού δεν είναι ειδικοί στις Βυζαντινές σπουδές. Εκείνη ήταν η εποχή των μεγάλων χωροκομήτων πού είχαν κοινωνική θέση ηγεμόνος και των οποίων η λησμονημένη ιστορία θα έπρεπε να είναι ένας ανεξάντλητος θησαυρός για τους ρομαντικούς νουβελίστες.
Αργότερα η Ιωνία είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για ολόκληρο το Χριστιανικό κόσμο.
Είναι η χώρα των πέντε Πόλεων της Αποκαλύψεως, των Επτά Εκκλησιών και του θαυμαστού μυστικιστικού ποιήματος του Ευαγγελιστού Ιωάννη. Έξη απ’ τις κανδήλες έσβησαν για πάντα πριν από πολλά χρόνια, η κανδήλα όμως της Σμύρνης έκαιε με μεγάλη λάμψη μέχρι την καταστροφή της στις δέκα τρεις Σεπτεμβρίου 1922 απ’ τους Τούρκους του Μουσταφά Κεμάλ και το θάνατο του τελευταίου των μεγάλων Ιεραρχών της, του οποίου το μαρτύριο έκλεισε με τρόπο επάξιο την ένδοξη Χριστιανική ιστορία της.
Ο Πολύκαρπος, ο προστάτης άγιος της Σμύρνης, στη διάρκεια της υπάρξεως της σαν Χριστιανικής πόλεως είχε καεί ζωντανός σε ένα αρχαίο στάδιο, του οποίου το περίγραμμα είναι ακόμα ορατό, στις 26 Φεβρουαρίου του 156 μ.Χ. Ο Χρυσόστομος βασανίστηκε και κατατεμαχίστηκε απ’ τον Τουρκικό όχλο μπροστά στο στρατηγείο των Κεμαλικών δυνάμεων στη Σμύρνη στις 9 Σεπτεμβρίου 1922. Στη Μικρά Ασία είχαν συνέλθει οι μεγάλες Χριστιανικές Σύνοδοι της Νίκαιας, της Εφέσου και της Χαλκηδόνος και εκεί γεννήθηκαν οι πατέρες της Εκκλησίας απόστολος Παύλος, και οι δύο Γρηγόριοι. Στήν Έφεσο επίσης κοντά στη Σμύρνη ο Απόστολος Παύλος πάλαιψε με θηρία σαν να ήταν άνθρωποι.
Ελληνικός πολιτισμός είχε αναπτυχθεί πολλές φορές στη Μικρά Ασία και συντριβόταν από Ασιατικές εισβολές: Στην πειό μεγάλη ακμή του δημιούργησε τις αθάνατες πόλεις της Περγάμου, Σμύρνης, Κολοφώνος, Φιλαδέλφειας, Εφέσου και Αλικαρνασσού. Η όλη χώρα είχε προικιστεί με μικρότερες πόλεις στολισμένες με σχολεία Καλών τεχνών και ωραιότατους ναούς, κι από πολλές απ’ αυτές γεννήθηκαν φημισμένοι ποιητές και φιλόσοφοι. Η Ιωνία αποτελεί νεκροταφείο αρχαίων Ελληνικών πόλεων και καλλιμάρμαρων κωμοπόλεων σχετικά με τις οποίες το ενδιαφέρον των Αμερικανών λογίων άρχισε να αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο. Ένας εκ των πρωτοπόρων στο πεδίο αυτό υπήρξε ο J. R. Sitlington Sterret, πού άφησε μια αλησμόνητη φήμη ανάμεσα στους Αμερικανούς αρχαιολόγους. Το κλίμα της Σμύρνης μοιάζει παρά πολύ με το κλίμα της Νότιας Καλιφόρνιας. Σπάνια χιονίζει το χειμώνα αν όχι και καθόλου και το καλοκαίρι η περιοχή δροσίζεται καθημερινά από την αύρα της θάλασσας, τον «μπάτη», όπως λέγεται στη Σμυρναϊκή διάλεκτο.
Η πορεία των πλοίων απ’ την Αθήνα στη Σμύρνη πηγαίνει ανάμεσα στην Εύβοια και στην Άνδρο και ανάμεσα στα νησιά της Χίου και της Μυτιλήνης, της αρχαίας Λέσβου, περίφημης σαν πατρίδας της Σαπφούς. Περιτρέχει το μεγάλο ακρωτήρι του Καρά Μπουρνού και μπαίνει στον κόλπο του Ερμού. Αριστερά βρίσκεται η αρχαία πόλη της Φώκαιας. Άποικοι απ’ τη Φώκαια ίδρυσαν την Μασσαλία στη Γαλλία πριν μερικές χιλιάδες χρόνια.
Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι η σφαγή και η εκδίωξη των κατοίκων της Φώκαιας τον Ιούνιο του 1914 είχε προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συμπάθεια στη νεώτερη αυτή Γαλλική πόλη.
Ο λιμένας της Σμύρνης είναι ένας απ’ τους καλύτερους του κόσμου και μπορεί να συγκριθεί προς εκείνον του Vancouver. Στο μυχό του κόλπου του Ερμού βρίσκεται ένα στενό πού αποτελεί την είσοδο στον ίδιο το λιμένα, μέσα στον όποιο μπορεί ν’ αγκυροβολήσει ασφαλώς το μεγαλύτερο πλοίο ανοικτής θάλασσας. Η Σμύρνη είχε αποχτήσει τα τελευταία χρόνια μεγάλη σπουδαιότητα σαν εμπορικός λιμένας. Ενώ άλλοι λιμένες και ιδιαίτερα ο λιμένας της Εφέσου της παλαιάς αντιζήλου της, έχουν κατακλυστεί από φερτές ύλες που κατέβασαν οι ποταμοί, ο λιμένας της Σμύρνης δεν έπαθε το ίδιο γιατί η ιλύς του Δέλτα του Ερμού είχε σαν αποτέλεσμα να στενέψει το στόμιο του.
Ανάμεσα στα πρώτα πράγματα πού κάμνουν εντύπωση στον ταξιδιώτη όταν μπαίνει στον κόλπο είναι τα «Δυο Αδέλφια» δηλ. οι δίδυμες βουνοκορφές πού έχουν το ίδιο εντελώς σχήμα. Στα δεξιά βρίσκεται το αρχαίο φρούριο πού είχε βομβαρδιστεί στη διάρκεια του πολέμου απ’ τον Βρεττανικό στόλο και του οποίου τα κανόνια μπορούν να δουν καθαρά οι επιβάτες των ατμόπλοιων. Αμέσως αφού προσπεράσει κανείς το φρούριο, εμφανίζεται η Σμύρνη πού βρίσκεται στον μυχό ενός επιμήκους, άσπρου και ημικυκλικού όρμου πού μοιάζει με κείνον της Νεαπόλεως, με τον όποιο έχει σχεδόν την ίδια ωμορφιά, και σκαρφαλώνει τις πλαγιές του βουνού Πάγου, στην κορυφή του οποίου βρίσκονται ένα τείχος και ένα κάστρο. Η ίδια η πόλη μαζί με τα προάστειά της απλώνεται σε μεγάλο μήκος γύρω στο ημικύκλιο και απ’ τα δύο μέρη.
Τον καιρό της καταστροφής της είναι πιθανό ότι οι κάτοικοι της ξεπερνούσαν τις πεντακόσιες χιλιάδες. Η τελευταία επίσημη στατιστική δίνει τον αριθμό των τετρακοσίων χιλιάδων ατόμων, απ’ τα όποια εκατόν εξήντα πέντε χιλιάδες ήταν Τούρκοι, εκατόν πενήντα χιλιάδες Έλληνες, είκοσι πέντε χιλιάδες Εβραίοι, είκοσι πέντε χιλιάδες Αρμένιοι και είκοσι χιλιάδες ξένοι δηλ. δέκα χιλιάδες Ιταλοί, τρεις χιλιάδες Γάλλοι, δύο χιλιάδες Άγγλοι και τρεις χιλιάδες Αμερικανοί.
Ο κυριώτερος τόπος για περίπατο ήταν η προκυμαία, όπου βρίσκονταν το Αμερικανικό θέατρο, το ωμορφότερο κτίριο του είδους του σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, πολλοί κινηματογράφοι, τα καλύτερα ξενοδοχεία, πολλά μοντέρνα και καλοχτισμένα μέγαρα για γραφεία και εκτός απ’ αυτά τα σπίτια των πλουσιωτέρων εμπόρων, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν Έλληνες, Αρμένιοι και Ολλανδοί. Στον ίδιο δρόμο (της προκυμαίας) υπήρχαν πολλά απ’ τα προξενεία, ανάμεσα στα όποια το ιδιόκτητο προξενείο της Γαλλίας αποτελούσε μια επιβλητική οικοδομή, κατάλληλη ακόμα και για πρεσβεία.
Τα κτίρια πού αναφέραμε παραπάνω ήταν πολύ ώμορφα στην εμφάνιση και περιείχαν θησαυρούς από χαλιά, πολύτιμα έπιπλα, έργα τέχνης και σπάνια αντικείμενα της Ανατολής.
Η πόλη ήταν χωρισμένη βασικά σε συνοικίες, αν και αυτό δεν αποτελούσε αυστηρό κανόνα. Η Τουρκική συνοικία βρισκόταν προς Ανατολάς και προς το Νότο και, όπως συμβαίνει συνήθως σε όλες τις Οθωμανικές πόλεις, με ανάμικτο πληθυσμό, κατείχε το υψηλότερο τμήμα της πόλεως, και εκτεινόταν πάνω στις πλαγιές του ορούς Πάγου (όπως είναι και σήμερα, γιατί αυτή δεν κάηκε). Από αρχιτεκτονική άποψη αποτελεί ένα τυπικό σύμφυρμα από ετοιμόρροπα φτωχόσπιτα με πολύ λίγες οικοδομές ανώτερου είδους (αν μπορούμε να πούμε πώς υπήρχαν τέτοιες). Προς Ανατολάς είναι συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι απ’ τους Εβραίους, ενώ η Αρμενική συνοικία βρισκόταν προς Βορρά της Τουρκικής και σε συνέχεια μ’ αυτή. Η Ελληνική περιοχή βρισκόταν βορειότερα ακόμη απ’ την Αρμενική.
Μιλώντας για τον πληθυσμό της Σμύρνης δεν πρέπει να ξεχάσωμε ν’ αναφέρωμε τους «Λεβαντίνους». Φαίνεται πώς υπάρχει κάποια αμφιβολία μέσα στο Αμερικανικό μυαλό σχετικά με το ποιοι ήταν αυτοί, στην πραγματικότητα. Ο ορός εφαρμόζεται συνήθως σε κάθε κάτοικο της Εγγύς Ανατολής και υποτίθεται ότι περιέχει κάποιον υπαινιγμό δόλου και πονηρίας στις συναλλαγές. Ο «Λεβαντίνος» είναι στην πραγματικότητα ένας ξένος, πού οι προγονοί του είχαν εγκατασταθεί στη χώρα αύτη πριν από μια η περισσότερες γενεές, πού απόχτησε πλήρη πείρα στις συναλλαγές της Ανατολής, και μίλα τις γλώσσες της και του οποίου μερικοί πρόγονοι ήρθαν σε γάμο με Έλληνες ή Αρμένιους.
Όπως το εννοεί ένας κάτοικος της Ανατολής, ο πληθυσμός της χώρας αυτής αποτελείται από Τούρκους, Έλληνες, Αρμένιους, Εβραίους και Λεβαντίνους. Οι τελευταίοι ευημερούσαν παρά πολύ και υπάρχουν δυο κωμοπόλεις, ο Μπουτζάς και ο Βουρνόβας και οι δυο σε απόσταση μισής ώρας με τον σιδηρόδρομο απ’ την μητρόπολη, πού οι κάτοικοι τους είναι κυρίως απόγονοι Άγγλων, Γάλλων και ‘Ολλανδών, των οποίων οι πρόγονοι είχαν εγκατασταθεί πριν από εκατό χρόνια περίπου στην Εγγύς Ανατολή. Τα δυο αυτά χωριά είναι πολύ ώμορφα. Πολλά απ’ τα σπίτια τους είναι επιβλητικά και τα πάρκα και οι ροδόκηποι πού είναι ολόγυρα τους έχουν μια ωμορφιά πού σπάνια βρίσκει κανείς σ’ όλο τον κόσμο. Οι ιδιοκτήτες τους ζούσαν (ή ζουν ακόμα, όσοι απ’ αυτούς γύρισαν πίσω) τη ζωή μεγαλεμπόρων. Είχαν μπορέσει, με την προστασία των διομολογήσεων, να συγκεντρώσουν μεγάλες περιουσίες. Οι άνθρωποι αυτοί στενοχωρούνται γενικά όταν τους αποκαλούν «Λεβαντίνους», είναι προσκολλημένοι στην αρχική τους εθνικότητα. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου είχαν καταταγεί με ενθουσιασμό στις τάξεις του στρατού και τα Γερμανικά και Τούρκικα κανόνια και άλλα φονικά όργανα είχαν αποδεκατίσει αρκετούς απ’ τους αριστοκράτες και πλούσιους νέους του Μπουτζά και του Βουρνόβα.
Η κυριώτερη εμπορική οδός της Σμύρνης ήταν η Rue Franque επί της οποίας βρίσκονταν τα μεγάλα καταστήματα χονδρικής και λιανικής πωλήσεως των ‘Ελλήνων, Αρμενίων και Λεβαντίνων. Την ώρα πού γίνονταν τα ψώνια το απόγευμα, η οδός αυτή ήταν τόσο γεμάτη από κόσμο, ώστε δύσκολα μπορούσε κανείς να κυκλοφορήσει μέσα σ’ αυτή και ανάμεσα στο ποικιλόμορφο πλήθος κυρίες με φορέματα της τελευταίας μόδας, πού έψαχναν για εμπορεύματα του είδους πού ψωνίζουν οι κυρίες παντού, αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πλήθους.
Η κοινωνική ζωή προσέφερε πολλά θέλγητρα. Στα πολυτελή σαλόνια των πλουσίων Αρμενίων και Ελλήνων δίδονταν τσάγια, χοροί, μουσικά «Apres Midi» και εσπερίδες. Υπήρχαν τέσσερις μεγάλες λέσχες: το Cercle de Smyrne, στο οποίο εσύχναζαν κατά το πλείστον Άγγλοι, Γάλλοι και Αμερικανοί. To «Sporting» πού ήταν εγκατεστημένο σ’ ένα ωραίο κτίριο, με κήπο στην προκυμαία. Η Ελληνική Λέσχη και η Εξοχική Λέσχη κοντά στο Αμερικανικό Κολλέγιο με εξαιρετικά γήπεδα για golf και με ιπποδρομίες.
Σε καμμιά πόλη του κόσμου δεν ανακατευόταν με τόσο θεαματικό τρόπο η Ανατολή και η Δύση από άποψη υλική όπως στη Σμύρνη, ενώ από πνευματική άποψη διατηρούσαν τις ιδιότητες του λαδιού και του νερού. Ένα από τα συνηθισμένα θεάματα στους δρόμους ήταν τα μακριά καραβάνια καμηλιών τα οποία περνούσαν ένα-ένα, δεμένα σε σχοινιά και οδηγούμενα από έναν οδηγό πού καθόταν επάνω σ’ ένα γαϊδούρι και φορούσε κόκκινο φέσι και μια χοντρή υφαντή άσπρη κάπα.
Τα καραβάνια αυτά έρχονταν απ’ το εσωτερικό φορτωμένα με σακκιά σύκων, γλυκόριζας, σταφίδας, ξυλείας, καπνού και χαλιών. Ενώ ο ξένος εύκολα φοβάται απ’ τα άχαρα αυτά ζώα, συχνά έβλεπε κανείς μια Ελληνίδα η Αρμένισσα κυρία με ψηλοτάκουνα παπούτσια και κομψή τουαλέτα να σκύβει και να σηκώνει το σχοινί ανάμεσα σε δυο καμήλες και να περνά από κάτω. Στο βόρειο άκρο της πόλεως υπάρχει ένας σιδηροδρομικός σταθμός λεγόμενος «Γεφύρι των καραβανιών», γιατί πολύ κοντά εκεί υπάρχει μια παλιά λίθινη γέφυρα με το όνομα αυτό, επάνω απ’ την οποία συνήθιζαν να περνούν τα καραβάνια των καμηλιών πού έρχονταν από πολύ μακρυά π.χ. απ’ τη Βαγδάτη η τη Δαμασκό.
Ήδη έχομε πει παραπάνω για την ευθυμία των ντόπιων κατοίκων της Σμύρνης. Ένα απ’ τα κυριώτερα μέσα ψυχαγωγίας της Σμύρνης ήταν τα «Πολιτάκια», για τα όποια ρωτούσαν πάντοτε οι ναυτικοί, δηλ. μουσικοί όμιλοι με έγχορδα όργανα, κιθάρες, μανδολίνα και σαντούρια. Αυτοί πού τους αποτελούσαν προσέδιδαν μεγάλη νοστιμάδα στην εκτέλεση τραγουδώντας τοπικά τραγούδια και αυτοσχεδιάσματα με τη συνοδεία των οργάνων. Οι όμιλοι αυτοί έδιναν νυχτερινά κοντσέρτα στα κυριώτερα καφενεία και συχνά τους καλούσαν για ψυχαγωγία σε δεξιώσεις στα ιδιωτικά σπίτια.
Η ευθυμία των Σμυρνιωτών ήταν σχεδόν ασυγκράτητη και συνεχίστηκε σχεδόν μέχρι τις τελευταίες μέρες, οπότε και έσβησε για πάντα. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου οι Άγγλοι βομβάρδισαν το φρούριο. Στην αρχή ο κρότος των μεγάλων κανονιών τρομοκράτησε τους κατοίκους, όταν όμως έγινε φανερό ότι οι Άγγλοι δεν σκόπευαν να ρίξουν οβίδες μέσα στην ίδια την πόλη, όλος ο πληθυσμός ανέβαινε στις στέγες των σπιτιών και στα καφενεία για να κυττάζει τις λάμψεις και τις εκρήξεις των βλημάτων. Ο κανονιοβολισμός φαινόταν καθαρά απ’ την προκυμαία και έγινε μια τακτική θεατρική παράσταση και πωλούνταν θέσεις σε καθίσματα επάνω στα πεζοδρόμια σε μεγάλες τιφς.
Όταν πήγαινε κανείς απ’ την Ευρωπαϊκή συνοικία — οι Έλληνες και οι Αρμένιοι θεωρούνταν στη Σμύρνη Ευρωπαίοι — στην Τουρκική, ήταν σαν να βρισκόταν μεμιάς στην εποχή των παραμυθιών της Χαλιμάς. Ο πολιτισμός, η συμπεριφορά, η απομόνωση των γυναικών, οι οποίες ή δεν φαίνονταν καθόλου ή περνούσαν απ’ τους δρόμους σκεπασμένες εντελώς, όλα ήταν έτσι πού περιγράφονται στο βιβλίο «Χίλιες και μία νύχτες». Ιδιαίτερα πρέπει ν’ αναφέρουμε τους «γραφείς επιστολών» πού συνήθως ήταν καλοσυνάτοι γέροι χοτζάδες και κάθονταν μπροστά σε τραπεζάκια γράφοντας τα ερωτικά γράμματα και αλλά μηνύματα πού οι πελάτες τους τους ψιθύριζαν στα αυτιά τους. Παρέες Μουσουλμάνων με τα φέσια τους κάθονταν γύρω γύρω καπνίζοντας τους ναργιλέδες τους δίπλα σε παλιά συντριβάνια η στη σκιά κληματαριών.
Τα Αμερικανικά συμφέροντα στη Σμύρνη ήταν πολύ σημαντικά. ‘Εκτός απ’ την πανταχού παρούσα Standard Oil Company, υπήρχαν ο μεγάλος εμπορικός οίκος «Me Andrews and Forbes licorice firm» με τα τεράστια γραφεία της και τις χιλιάδες των υπαλλήλων και εργατών της, όλες οι κυριώτερες καπνεμπορικές εταιρείες, των οποίων οι εργασίες είχαν τζίρο εκατομμυρίων κάθε χρόνο, οι εξαγωγείς σύκων, σταφίδας και χαλιών και μετά την Ελληνική κατοχή οι εισαγωγείς γεωργικών εργαλείων και αυτοκινήτων.
Υπήρχαν σπουδαία Αμερικανικά εκπαιδευτικά και ανθρωπιστικά ιδρύματα, καθώς και αρχαιολογικές αποστολές στις Σάρδεις και στον Κολοφώνα. Οι Αμερικανοί πού ενεργούσαν ανασκαφές στις Σάρδεις είχαν κάμει κατά την τελευταία τους εκστρατεία μια σπουδαία ανακάλυψη τριάντα χρυσών νομισμάτων του Κροίσου τα οποία παρέλαβα εγώ και τα μετέφερα στις Ηνωμένες Πολιτείες αμέσως μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Οι ίδιοι Αμερικανοί επέτυχαν με τη βοήθεια μου να κάμουν την πρώτη μεγάλη αποστολή γνησίων γλυπτών από μάρμαρο πού είχε γίνει ποτέ προς οιοδήποτε Αμερικανικό Μουσείο. Τα τελευταία αυτά είχαν σταλεί με πλοίο στην Αμερική στο Metropolitan Museum της Νέας Υόρκης. Όλα όμως αυτά τα νομίσματα και γλυπτά στάλθηκαν πίσω απ’ την Νέα Υόρκη στην Κωνσταντινούπολη για πολιτικούς λόγους.
Ας μου επιτραπεί να κάμω εδώ μια αρκετά σημαντική παρέκβαση απ’ το θέμα μου για να τονίσω ότι είχα αισθανθεί πολύ βαθύτερη ικανοποίηση όταν μετέφερα τις σημαντικές αυτές αρχαιότητες στις Ηνωμένες Πολιτείες από κάθε άλλη μεμονωμένη πράξη όλης μου της καριέρας σαν Προξένου. Την ικανοποίηση αυτή συμμερίσθηκε και ο μακαρίτης Howard Crosby Butler, ο οποίος αύξησε την ευχαρίστηση μου με τον απεριόριστο έπαινο του. Εάν ο μέγας αυτός σοφός και τόσο ευγενής κύριος δεν είχε πεθάνει ξαφνικά στο Παρίσι, θα είχε μπορέσει ίσως να παρεμποδίσει τη θυσία του αρχαιολογικού αυτού θησαυρού εξ αιτίας πολιτικών και εμπορικών συμφερόντων, θυσία, πού υπήρξε άσκοπη και παράλογη.
Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα αρχαία μνημεία πού υπάρχουν στη Σμύρνη είναι και δυο υδραγωγεία πού φαίνονται απ’ τη σιδηροδρομική γραμμή πού πηγαίνει στο Μπουτζα. Υπάρχει επίσης και ο λεγόμενος «Τάφος του Ταντάλου», του μυθικού ιδρυτού της πόλεως. Η εξαιρετική ύδρευση της πόλεως γίνεται ακόμα και τώρα από μια αρχαία πηγή πού είναι γνωστή με το όνομα «Λουτρά της Αρτέμιδος». Ο δρόμος απ’ τη Σμύρνη προς τον Μπουτζά περιτρέχει την όμορφη κοιλάδα της Αγίας Άννας, πού έχει αυτό το όνομα, γιατί, όπως λέγουν, η αγία είχε ταφεί εκεί. Την ίδια κοιλάδα διαρρέει ο ποταμός πού είναι γνωστός σαν Μελής, στις όχθες του οποίου είχε γράψει κατά πασαν πιθανότητα τα περίφημα έπη του ο Όμηρος.
Ο πολιτισμός της αρχαίας και όμορφης αυτής πόλεως ήταν ουσιαστικά Ελληνικός. Οι μεγάλοι κυλινδρόμυλοι του Ναζλή, πού πριν από τον πόλεμο εφωδίαζαν με αλεύρι εξαιρετικής ποιότητας όχι μόνο τον Νομό της Σμύρνης, αλλά και το υπόλοιπο της Τουρκίας, ακόμα δε έκαναν εξαγωγή απ’ αυτό και στην Ευρώπη, είχαν ιδρυθεί από έναν Έλληνα. Απ’ τα τριακόσια ενενήντα ένα εργοστάσια της Σμύρνης, τα τριακόσια σαράντα τέσσερα ήταν Ελληνικά και δέκα τέσσερα Τούρκικα. Παρόμοιες στατιστικές θα μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν σε αόριστο αριθμό.
Οι δύο κυριώτερες ντόπιες Σχολές — Ελληνικές και οι δύο — ήταν το Ομήρειον Λύκειον για κορίτσια, και η Ευαγγελική Σχολή για αγόρια, η τελευταία αυτή κάτω από Αγγλική προστασία. Οι σχολές αυτές ήταν ακαδημαϊκά ιδρύματα μεγάλης αξίας, πού παρείχαν φιλελεύθερη εκπαίδευση, πτυχιούχους των δε απ’ τους οποίους πολλοί, άνδρες και γυναίκες, επέτυχαν εντελώς στη ζωή, μπορεί κανείς να συναντήσει σε όλα τα μέρη του κόσμου. Η βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής είχε αναγνωριστεί από πολλούς λογίους ότι περιείχε μια μεγάλη και ανεκτίμητη συλλογή βιβλίων, χειρογράφων και επιγραφών, πολλά απ’ τα όποια είναι αναντικατάστατα.
Ανάμεσα σε άλλες ανεπανόρθωτες απώλειες πού επέφερε η πυρκαϊά και πού πρέπει να αναφέρουμε είναι δυο αρχαιότατα αντίγραφα της Αγίας Γραφής απ’ τα όποια το ένα φυλαγόταν σε μια εκκλησία της Σμύρνης και του άλλου την υπεύθυνη φύλαξη είχε αναλάβει μια μικρή Κοινότης Χριστιανών οι όποιοι, όπως λέγεται είχαν ξεφύγει από την Έφεσο, όταν η πόλη αυτή είχε λεηλατηθεί πριν από αιώνες απ’ τους Τούρκους και είχαν ιδρύσει ένα μικρό χωριό με τον μοναδικό σκοπό να περισώσουν το ιερό αυτό βιβλίο. Το μέρος αυτό της διηγήσεώς μας δεν θα ‘πρεπε να το τελειώσουμε χωρίς ν’ αναφέρουμε και τα αρχεία του Αμερικάνικου Προξενείου. Η Σμύρνη είχε ένα απ’ τα παλαιότερα προξενικά μας Γραφεία πού περιείχε πολλές εκθέσεις υπογραμμένες απ’ τον Daniel Webster και από άλλους εξίσου διάσημους στην ιστορία μας, ακόμη δε και πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές για επιδρομές Βερβερίνων πειρατών και μια έκθεση σχετικά με τη διάσωση ενός περίφημου Πολωνού πατριώτη από ένα Αμερικανικό καταδρομικό πού είχε ειδοποιήσει ότι θα επέμβει και είχε ζητήσει την απελευθέρωση του από ένα Αυστριακό Πολεμικό, οπού τον κρατούσαν αιχμάλωτο. Η ιστορία του ναυτικού μας περιέχει πολλά συγκινητικά και αξιοθαύμαστα επεισόδια, κατά τα οποία πλοίαρχοι ενήργησαν «επί ιδία ευθύνη» χάριν της δικαιοσύνης και ανθρωπιάς.
Τέτοια επεισόδια ήταν πολύ συχνότερα πριν απ’ την τελειοποίηση του ασυρμάτου και του υποβρυχίου τηλεγράφου. Είναι μια παρηγοριά να σκέπτεται κανείς ότι το επεισόδιο γενναιότητας πού αναφέραμε παραπάνω συνέβη στον λιμένα της Σμύρνης για να ισορροπήσει, αν ήταν δυνατό, την ιστορία του τόπου αυτού.
Είχα αρχίσει πριν απ’ την πυρπόληση της Σμύρνης να ερευνώ τα παλιά αρχεία και να ετοιμάζω μια περίληψη των περιεχομένων τους. Ανάμεσα στους θησαυρούς του προξενείου υπήρχαν δώδεκα υπέροχες παλιές ξυλογραφίες της ναυμαχίας του Ναυαρίνου, πού παριστάνουν διάφορα στάδια της επιχειρήσεως με πιστές εικόνες των διαφόρων πολεμικών πλοίων με τα ονόματα τους, τις όποιες επειδή ήταν ατομική μου ιδιοκτησία, είχα σκοπό να τις χαρίσω στο Υπουργείο μας των Ναυτικών. Πιστεύω πώς δεν σώζονται αλλά αντίγραφα των ξυλογραφιών αυτών.
Η Σμύρνη είναι τώρα ένας σωρός από ερείπια και ένα Τούρκικο χωριό. Εν πάσει περιπτώσει θέλω να πιστεύω ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Η Σμύρνη, είχε ανοικοδομηθεί απ’ τους Έλληνες μετά την καταστροφή της απ’ τους Λυδούς και ο Ελληνικός πολιτισμός επιβλήθηκε και πάλι ύστερα απ’ τις θηριωδίες των Τούρκων πειρατών του 1084 και τις τρομερές σφαγές του Ταμερλάνου. Μια μεγαλούπολη είναι το ανθός της βιομηχανίας και ενός ειρηνικού και ευημερούντος πολιτισμού. Όταν οι πεδιάδες είναι γεμάτες από γεωργούς πού κινούνται και εργάζονται και οι ναυτικοί κατεβαίνουν στη θάλασσα και μπαίνουν στα καράβια, τότε είναι πού χτίζονται αγορές και μεγάλα καταστήματα και ιδρύονται τράπεζες, εμπορικοί οίκοι και καταστήματα επιτηδείων τεχνιτών. Η Σμύρνη θα δημιουργηθεί και πάλι όταν αναπτυχθεί άλλη μια φορά ένας ζωντανός και προοδευτικός Δυτικός Πολιτισμός στην Ιωνία. Η ιστορία απέδειξε ότι οι Έλληνες, ως εκ της γεωγραφικής θέσεως της χώρας των, της βιομηχανικής και οικονομικής των επιχειρηματικότητας και της σχετικής ναυτικής υπεροχής των στη Μεσόγειο, είναι ο λαός πού τελικά προορίζεται να εισαγάγει την Ευρωπαϊκή πρόοδο στη Μικρά Ασία, εκτός εάν στην πραγματικότητα ο Χριστιανισμός χρεωκοπήσει εντελώς και μαζί μ’ αυτόν και ο πολιτισμός πού στηρίζεται επάνω του. Η Σμύρνη είναι πάρα πολύ κοντά στην Ευρώπη για μια Τουρκική παλινδρόμηση και τη συμφορά να μείνει εκεί απ’ αόριστον.
Η γη της, είναι πάρα πολύ πλούσια και πάρα πολύ πολύτιμη για την ανθρωπότητα για να μείνει μόνιμα στα χέρια ενός ανεπαρκούς πληθυσμού ανικάνων βοσκών. Συχνά τίθεται το ερώτημα: «Πότε θα ξαναχτίσουν οι Τούρκοι την Σμύρνη;». Η Τούρκικη Σμύρνη δεν κάηκε.
Η ΠΟΛΗ ΠΟΥ ΜΑΡΤΥΡΗΣΕ Βασίλισσα της Μεσογείου και δόξα της ήταν η Σμύρνη, η ωραία πόλη και το πειό ώμορφο μαργαριτάρι της Ανατολής Σμύρνη μου, ωραία πόλη! Κληρονόμος αμέτρητων αιώνων ιστορίας, μητέρα ποιητών, αγίων και σοφών ήταν η Σμύρνη η ωραία πόλη! Μια απ’ τις πειό αρχαίες, δοξασμένες τις Εφτά ήταν η Σμύρνη, η αγία πόλη κι’ είχε αναμμένες τις λαμπάδες της στον ουρανό ψηλά, Σμύρνη μου, αγία πόλη. Μια απ’ τις εφτά ελπίδες μας, κι επιθυμίες μας, μια απ’ τις εφτά τις αγίες Φωτιές μας ήταν η Σμύρνη, η αγία πόλη. Οι άλλες σβήσανε τώρα πολύν καιρό Ώ Σμύρνη, πόλη εσύ Χριστιανική! μα η δική της έμεινε — να καίει σταθερή ώ Σμύρνη, πόλη εσύ Χριστιανική! Οι άλλες πέρασαν και σβήσανε και χάθηκαν μα ως χθες έκαιγε ακόμα αυτή, ώ Σμύρνη, πόλη εσύ Χριστιανική! Και οι καμπάνες των εκκλησιών της βουβάθηκαν και πέθαναν της Σμύρνης, της Χριστιανικής της πόλης κι’ η μουσική των σώπασε και οι ψαλτάδες χάθηκαν της Σμύρνης, της ευτυχισμένης πόλης. Και οι κοπέλλες της, μαργαριτάρια μεσογειακά έφυγαν απ’ τα μαρμάρινα παλάτια της Σμύρνης της παραμυθένιας πόλης! Πέθανε και σαπίζει κάπου εκεί κοντά στην πύλη της Ανατολής ή Σμύρνη, η δολοφονημένη πόλη. Φύγανε οι τεχνίτες της, στους δρόμους ερημιά Σμύρνη μου, δολοφονημένη πόλη. Χήρεψαν οι γυναίκες της κι ορφάνεψαν τα παιδιά μόνο τα ποντίκια μένουν μεσ’ στη χαλασιά, Σμύρνη μου, δολοφονημένη πόλη! Με φωτοστέφανο ο Δεσπότης στεφανώθηκε στη Σμύρνη εκεί, την πόλη πού μαρτύρησε, κι’ ας ήταν τα μαλλιά του τ’ άσπρα αιματοβαμμένα ώ Σμύρνη, πόλη εσύ μαρτυρική! Κι έτσι εφύλαξε την πίστη στο Χριστό τον Πολύκαρπο ως τον Άγιο Χρυσόστομο Απ’ τη Σμύρνη, η ένδοξη πόλη! HORTON |
Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ
Μια διήγηση για τη συστηματική εξόντωση των Χριστιανικών πληθυσμών απ’ τους Μωαμεθανούς
και για την ένοχη ορισμένων Μεγάλων Δυνάμεων, μαζί με την αληθινή ιστορία της πυρπολήσεως
της Σμύρνης, υπό Προξένου και Γενικού Προξένου των Ηνωμ. Πολιτειών στην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια.
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ : Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ