Ο θάνατος ως μυστήριο
Ο θάνατος εξετάζεται ως μυστήριο και ερμηνεύεται μέσα από το εσχατολογικό δόγμα της Εκκλησίας μας.
Το εσχατολογικό δόγμα διακρίνεται στη μερική και τη γενική εσχατολογία. Η μερική εσχατολογία εξετάζει α) το φυσικό θάνατο, β) τη μερική κρίση, γ)τη μέση κατάσταση των ψυχών και δ) τη σχέση ζώντων και κεκοιμημένων, ενώ η γενική τη Δευτέρα Παρουσία, την κοινή ανάσταση των νεκρών, τη γενική κρίση, τη συντέλεια του κόσμου και την αιώνια ζωή και κόλαση. Εδώ θα ασχοληθούμε με τη μερική εσχατολογία.
Α) Φυσικός θάνατος-Με λίγα λόγια, ο θάνατος είναι μυστήριο που συνίσταται στο χωρισμό της ψυχής από το σώμα. Επειδή όμως η ψυχή είναι αθάνατη και συνεπώς δεν πεθαίνει ποτέ , λέμε πως περνάει στη μέση κατάσταση των ψυχών, οπότε ο άνθρωπος συνεχίζει να ζει κατά την ψυχή του- είτε σε αιώνιο παράδεισο, είτε σε αιώνια κόλαση. (Ιωα. 8,51/ Λουκ. 16,19/ Β’ Κορ. 5,18). Στην Εκκλησία μας δεχόμαστε πως ο θάνατος δεν επινοήθηκε από το Θεό εξ αρχής, αλλά μπήκε στη ζωή μας λόγω της προπατορικής αμαρτίας- για να μην διαιωνίζεται η αμαρτία αφού ο άνθρωπος αρχικά είχε πλασθεί αθάνατος (Γεν. 2,17/ Ρωμ. 5,12).
Β) Μερική κρίση- Είναι η κατάσταση προαπολαύσεως των μελλόντων αγαθών ή των αιωνίων βασάνων (Παραβολή πλουσίου και Λαζάρου) και Λουκ. 23,43 (“…σήμερον μετ’ εμού έση εν τω παραδείσω”).
Γ) Η μέση κατάσταση των ψυχών- Μετά τη μερική κρίση, διαρκεί από το φυσικό θάνατο μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία. Οι ψυχές βρίσκονται στους “κόλπους του Αβραάμ” απολαμβάνοντας προσωρινώς αιώνια αγαθά (Λουκ. 16,22) ή σε “τόπο βασάνου” (Λουκ. 16,28). Στην κατάσταση αυτή οι ψυχές έχουν αυτοσυνειδησία και ενδιαφέρονται για τους ζώντες.
Δ) Σχέσεις μεταξύ ζώντων, δηλαδή στρατευομένης Εκκλησίας και κεκοιμημένων, δηλαδή θριαμβεύουσας Εκκλησίας. Πιστεύουμε στις πρεσβείες των αγίων υπέρ των ζώντων (Α’ Τιμ. 2,5) και στην ενεργή παρουσία των αγίων στη ζωή μας δια των αγίων λειψάνων. Επίσης, στην κατηγορία αυτή διαπιστώνουμε τη χρησιμότητα των μνημοσύνων υπέρ των κεκοιμημένων.
Ερωτήσεις- Απαντήσεις περί θανάτου
- Ποια η σχέση της σταυρικής θυσίας του Κυρίου και του θανάτου;
Ο Θεάνθρωπος ήρθε ώστε με το δικό του θάνατο να “καταργήση τον το κράτος έχοντα του θανάτου”, δηλαδή τον διάβολο (Εβρ. 2,14). Η σωτηρία μας ολοκληρώθηκε επί του Σταυρού, δια του αίματος του Σταυρού (Εφεσ. α, 7/ Ρωμ. ε, 9/ Κολ. α, 20). Ο Σατανάς νόμιζε πως θανατώνοντας τον Ιησού επί του ατιμωτικού, ως τότε, οργάνου του σταυρού θα κυριαρχούσε στον κόσμο. Δεν πίστευε όμως ότι ο Ιησούς ήταν Θεάνθρωπος και ότι με την Ανάστασή του θα τον συνέτριβε. Έβλεπε, όπως διδάσκει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος μέχρι τη σταύρωση και όχι μετά από αυτήν. Ο Κύριός μας προσλαμβάνοντας σώμα όπως και το δικό μας (εκτός αμαρτίας όμως), το εξαγίασε, το ανέστησε και το κατέστησε αθάνατο, νικώντας έτσι για πάντα την διαιώνιση της αμαρτίας μέσω του θανάτου. - Γιατί δεν γνωρίζουμε την ώρα του θανάτου μας;
Πρέπει πάντα να αγωνιζόμαστε στο δρόμο της αρετής. Αν γνωρίζαμε την ώρα του θανάτου μας, λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας μας, τότε θα εφαρμόζαμε αυτό που αναφέρεται στο Ευαγγέλιο για τον άφρονα πλούσιο “φάγωμεν, πίωμεν, αύριον γαρ αποθνήσκωμεν” (Α’ Κορ. ιε’, 32). Έτσι θα ζούσαμε ως σαρκολάτρες, βουτηγμένοι μέσα στην αμαρτία και λίγο πριν το τέλος μας θα μετανοούσαμε για να ησυχάσουμε δήθεν τη συνείδησή μας. Αρετή όμως που ασκείται κάτω από το κράτος του θανάτου, δεν είναι αρετή. Παράδειγμα αποτελεί ο Αβραάμ. Αν τελικά γνώριζε ότι δεν θα θυσιαζόταν ο Ισαάκ, θα είχε το μισθό της υπακοής στο θέλημα του Θεού; - Τι σημαίνει όταν λέμε ότι πρέπει να έχουμε μνήμη θανάτου;
Η μνήμη θανάτου είναι μεγάλη αρετή. Αποτελεί ανασταλτική δύναμη του κακού αφού ενισχύει τον αγώνα κατά της αμαρτίας και μας χαρίζει αγωνιστικό φρόνημα. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος λέει (λόγος στ’) πως η μνήμη θανάτου είναι καθημερινός θάνατος (δηλ. των παθών μας) και αντιπερισπασμός στις φροντίδες του καθημερινού μας βίου. - Τι συμβαίνει με τα νήπια και βρέφη που φεύγουν πρόωρα;
Ο Μ. Βασίλειος διδάσκει ότι ο Θεός γνωρίζει πως ακριβώς να οικονομεί το συμφέρον στον καθένα καθώς είναι άνισα τα όρια της ζωής μας. Ο δε Μ. Φώτιος διερωτάται γιατί λέμε πως πέθανε πρόωρα ένα βρέφος, νήπιο ή παιδί και δεν λέμε ότι γεννήθηκε και πρόωρα; Γιατί εμείς γινόμαστε οροθέτες της ζωής μας; Ενώ δηλαδή δεχόμαστε ότι η σύλληψη, η κυοφορία και η γέννηση έγιναν στην ώρα τους, αμφισβητούμε την κρίση του Θεού και αποκαλούμε το θάνατο πρόωρο! Πάντως οι Πατέρες της Εκκλησίας δε θεωρούν το θάνατο νηπίου ως στέρηση, διότι όπως χαρακτηριστικά λένε δεν χάσαμε το παιδί, αλλά το επιστρέψαμε στο Θεό που μας το δάνεισε. Τέλος, ο Άγιος Αθανάσιος διευκρινίζει ότι τα νήπια των πιστών δεν πεθαίνουν λόγω αμαρτιών, αλλά συχνά για σωφρονισμό των γονέων τους. Έτσι και τα νήπια καταλήγουν στον Παράδεισο, και οι γονείς σωφρονούν. Και το κυριώτερο που ξεχνάμε, ότι τα παιδιά αυτά κατά τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας πρεσβεύουν για τους γονείς τους! - Τι συμβαίνει μετά το θάνατο στις ψυχές;
Αυτό που γίνεται το ονομάζουμε τελωνισμό. Οι ψυχές των δικαίων ,μετά τον χωρισμό από το σώμα, παραλαμβάνονται από αγγέλους που τις πηγαίνουν προς τη μερική κρίση σύμφωνα και με την παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου. Οι ψυχές των αδίκων παραλαμβάνονται μεν από δαίμονες, αλλά όπως διδάσκουν οι Πατέρες της Εκκλησίας μας (όπως ο Μ. Αντώνιος, ο Αββάς Αμμούν, ο Άγιος Παύλος ο Θηβαίος, ο Μ. Αθανάσιος κ.α.), οι άγγελοι τις συνοδεύουν για να μη νομίσει ο διάβολος ούτε για μια στιγμή ότι αυτός είναι ο κύριος της ζωής και του θανάτου. Στη διάρκεια των 40 επομένων ημερών οι ψυχές κρίνονται και οι δαίμονες επιτίθενται με μανία με σκοπό να αποσπάσουν τις ψυχές από τους αγγέλους. Οι δίκαιοι, βεβαίως, δεν έχουν τίποτα να φοβηθούν αφού οι άγγελοι προστατεύουν αυτές τις ψυχές μέχρι να τις συνοδεύσουν στον προσωρινό παράδεισο που έχει ετοιμάσει ο Κύριος από καταβολής κόσμου. Αυτή όλη η διαδικασία που μάλιστα εικονίζεται σε μερικούς ναούς, ονομάζεται τελωνισμός- από τον πόλεμο των τελωνίων (=δαιμόνων) εναντίον των αγγέλων. - Είναι πραγματικά η προσωρινή κόλαση όπως περιγράφεται με βασάνους, κλαυθμούς, οδυρμούς και βρυγμούς οδόντων;
Πράγματι. Μεγάλα είναι τα βάσανα που περιμένουν εκεί τους αδίκους. Συντριβή, ταλαιπωρία, θλίψεις, πυρ, μεγάλα δεινά. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας,όπως ο Άγιος Συμεών ο Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, διδάσκουν πως όλα αυτά πρέπει να λαμβάνονται νοερώς. Δηλαδή, δεν τα γεύονται τα σώματα των αδίκων αφού αυτά βρίσκονται στο χώμα περιμένοντας την ανάσταση, αλλά οι ψυχές που βασανίζονται από έλεγχο συνειδήσεως και αδυναμία να ευφρανθούν κοντά στο Θεό που τις έπλασε, στέρηση δηλαδή της χάριτος του Θεού με την οποία τρέφονται οι ψυχές. - Τι ακριβώς είναι τα Ψυχοσάββατα, ποια η ωφέλεια γενικώς των μνημοσύνων και τι προσφέρουμε για να τελεσθούν;
Η Εκκλησία μας έχει καθορίσει 2 Ψυχοσάββατα, δηλαδή Σάββατα που είναι αφιερωμένα στις ψυχές των κεκοιμημένων. Κάθε Σάββατο είναι αφιερωμένο στις ψυχές, αλλά αυτά τα δυο Σάββατα έχουν ειδική βαρύτητα. Το ένα είναι το Σάββατο προ της Κυριακής της Απόκρεω, όπου θυμόμαστε και τελούμε μνημόσυνα και τρισάγια σε όλους τους Χριστιανούς. Την αφορμή μας δίνει το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Κυριακής που είναι περί της Δευτέρας Παρουσίας. Το άλλο ψυχοσάββατο είναι αυτό προ της Κυριακής της Πεντηκοστής. Γίνεται 9 ημέρες μετά την Ανάληψη του Κυρίου και τελείται για όλους τους Χριστιανούς αλλά και τους δικαίους προ Χριστού, από Αδάμ και ως σήμερα ευσεβών. Για να τελεσθεί μνημόσυνο πρέπει απαραιτήτως να γίνει και Θεία Λειτουργία, αντιθέτως με τα τρισάγια που μπορούν να γίνουν οποτεδήποτε. Για τα μνημόσυνα είθισται να προσφέρουμε κόλλυβα, ζυμωτό πρόσφορο, νάμα, λάδι, 3 κεριά από καθαρό κερί μέλισσας, θυμίαμα, καρβουνάκια και κάτι που συχνά ξεχνάμε, ελεημοσύνη. Κόλλυβα προσφέρονται από τα μέσα του 4ου αιώνος μ. Χ. και συμβολίζουν την ανάσταση των σωμάτων. Ο ίδιος ο Κύριος παρομοίασε (Ιωα. 12,24 και Α’ Κορ. 15, 35-49) με το στάρι που θάπτεται στη γη και πεθαίνει δηλ. μουχλιάζει προκειμένου να βγάλει καρπό, να γίνει στάχυ, με τον άνθρωπο που θάπτεται στη γη και εφόσον σταύρωσε το θέλημά του και τη σάρκα και τα πάθη του κατά το θέλημα του Θεού, τότε μόνο θα αναστηθεί σε ανάσταση ζωής αιωνίου και όχι ανάσταση κρίσεως και καταδίκης.Την πρώτη ημέρα της κοιμήσεως κάποιου τελούμε νεκρώσιμο τρισάγιο. Την τρίτη ημέρα κάνουμε τρισάγιο με προσφορά κολλύβων προς τιμήν της Αγίας Τριάδος και εις ανάμνησιν της τριημέρου ταφής του Κυρίου μας. Την ένατη ημέρα πάλι κάνουμε τρισάγιο με κόλλυβα στο κοιμητήριο για να παρακαλέσουμε τον Κύριο να συγκατατάξει την ψυχή του κεκοιμημένου μαζί με τα 9 τάγματα των αγγέλων. Την 40η ημέρα κάνουμε μνημόσυνο για την 40ήμερο Ανάληψη του Σωτήρος. Παρακαλούμε τον Κριτή και Σωτήρα μας να δεχθεί κοντά του την ψυχή του κεκοιμημένου. Παρομοίως, τελούμε τρίμηνα, εξάμηνα, ενεάμηνα και ετήσια μνημόσυνα με Θεία Λειτουργία όπου συμμετέχουμε στη Θεία Μετάληψη αφού έχουμε πρώτα προετοιμαστεί κατάλληλα γι αυτό με μετάνοια, εξομολόγηση, νηστεία, ελεημοσύνη. Ο Άγιος Συμεών που αναφέραμε πιο πάνω διευκρινίζει πως τα ετήσια μνημόσυνα με Θεία Λειτουργία είναι πολύτιμα αφού εκτός από την δική μας την εγρήγορση και πνευματική προετοιμασία σημαίνουν ότι ο απελθών ζει κατά την ψυχή του και αναμένει να αναστηθεί με το σώμα του. Η μέγιστη αυτή ωφέλεια πολλές φορές αποκαλύφθηκε στους αγίους θαυματουργικά. ( ας αναφερθεί εδώ το ότι για τους αδίκους είναι το μνημόσυνο μια παρηγοριά, μια αναψυχή μέσα στα βάσανα της προσωρινής τους κόλασης. Είναι σαν τον αποκαμωμένο οδοιπόρο που διασχίζει την καυτή έρημο και βρίσκει μια όαση για να πιεί λίγο νερό και να αναλάβει τις δυνάμεις του για να συνεχίσει την επικύνδυνη πορεία του!). Οι δίκαιοι αποκτούν μεγαλύτερη ευφροσύνη και αγαλλίαση αλλά και παρρησία ενώπιον του Θεού, κάτι που μας βοηθάει άμεσα αφού όπως είπαμε οι ψυχές των κεκοιμημένων δικαίων (αλλά και των αδίκων όπως φαίνεται από την παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου) ενδιαφέρονται για τους ζώντες συγγενείς τους και γενικά για όλους αυτούς που επικαλούνται την βοήθειά τους δια των μνημοσύνων ή διαφορετικά. - Γιατί απορρίπτουμε στην Ορθοδοξία τις ανατολικού τύπου θεωρίες περί μετενσαρκώσεως;
Αυτές οι θεωρίες σχετίζονται με Ινδουιστικές και Βουδιστικές αιρέσεις. Χρησιμοποιούν τους όρους κάρμα και ντάρμα και είναι ασύμβατες με την Ορθόδοξη πίστη, αφού διδάσκουν την ύπαρξη πολλών και τυχαίων ζωών και συνεπώς αντιτίθενται στο εσχατολογικό μας δόγμα που κηρύττει βιολογικό θάνατο, χωρισμό ψυχής και σώματος, και κοινή ανάσταση σωμάτων κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Και βέβαια φθάνουν αυτές οι θεωρίες μέχρι του σημείου να τρομοκρατούν τους ανθρώπους πείθοντάς τους πως σε μια από τις “επόμενες ζωές” τους θα μπορούσαν να εκπροσωπούν τα συμπαθέστατα τετράποδα της ελληνικής υπαίθρου! Ήμαρτον! - Υπάρχουν “είδη” θανάτου που να μην είναι αποδεκτά από τη συνείδηση του εκκλησιαστικού μας πληρώματος;
Βεβαίως. Είναι η αυτοχειρία ή αυτοκτονία που αποτελεί ύβρη εναντίον του Θεού που ως δημιουργός και πλάστης μας είναι ο μόνος που έχει εξουσία επί των σωμάτων μας ή καλύτερα είναι ο μόνος κριτής και κύριος της ζωής και του θανάτου. Η ευθανασία που η Εκκλησία μας συνοδικώς καταδίκασε πρόσφατα ως μη αρμόζουσα στο λειτούργημα του ιατρού και ως άμεσα συγγενεύουσα (από την πλευρά του ασθενούς) με την αυτοκτονία και τέλος ο πρόσφατα χαρακτηρισθείς ως “εγκεφαλικός θάνατος” που νομιμοποιεί την αυθαιρεσία κάποιων επιστημόνων να θέτουν τον εγκέφαλο ως κέντρο της ζωής , της υπάρξεως, του χαρακτήρα μας και εμμέσως πλην σαφώς να προσβάλλουν τη μερική εσχατολογία της Εκκλησίας μας αφού δεν δέχονται ότι ο κλασσικός βιολογικός-καρδιακός θάνατος που γνωρίζει και μας παρέδωσε ο Κύριος σηματοδοτεί την λύση της συνύπαρξης ψυχής και σώματος. Στη θέση της καρδιάς βάζουν τον εγκέφαλο με τεράστιες επιπτώσεις στη θεολογία, την ιατρική και την κοινωνιολογία μας. - Ταφή ή καύση των κεκοιμημένων;
Η Εκκλησία μας δεν δέχεται την καύση των σωμάτων γιατί παραβιάζει το εσχατολογικό δόγμα που θέλει τον άνθρωπο να θάπτεται στη γη για να βλαστήσει καρπό, δηλαδή να αναστηθεί και να ζήσει σε αιώνια μακαριότητα (= ευτυχία). Είναι διαφορετικό το αν κάποιος πέσει θύμα πυρκαγιάς, ή αν φαγωθεί από τα θηρία. Όλοι αυτοί θα αναστηθούν κατά την κοινή Ανάσταση και θα πάρουν και πάλι το σώμα τους που είτε κάηκε, είτε φαγώθηκε, είτε κομματιάστηκε. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί και να αποτεφρωθεί όπως κάνουν για παράδειγμα οι ινδουιστές που δεν πιστεύουν στην ανάσταση των σωμάτων. Άλλωστε δεν θα είχαμε στην Εκκλησία μας τα θαύματα τόσων αγίων λειψάνων και την παρηγορητική για τον αγώνα μας ζωντανή και ενισχυτική παρουσία τους στη ζωή μας αν είχαμε εδώ και τόσους αιώνες καύση αντί για ταφή. Τέλος, δια της καύσεως προσβάλλουμε και τη σχέση που μας συνδέει με τους κεκοιμημένους και περιγράψαμε στη σχετική παράγραφο. - Μπορεί κάποιος να περάσει από την προσωρινή κόλαση στον παράδεισο ή και το ανάποδο, πριν από την Δευτέρα Παρουσία;
Από την παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου διδασκόμαστε ότι κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό αφού “μέγα χάσμα εστήρικται” μεταξύ των δυο τόπων. ‘Αλλωστε είναι πατερική πεποίθηση ότι δεν υπάρχει μετάνοια στον Άδη. Όμως η Εκκλησία μας αναπέμπει για όλους, δικαίους και αδίκους (δεν υπάρχει άλλωστε τρόπος να μαθαίνουμε με σιγουριά που ο καθένας από τους κεκοιμημένους καταλήγει εκτός κι αν ο Θεός μας το αποκαλύψει), κάτι που κάνει τον Άγιο Συμεών Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης να πει με σιγουριά πως αυτό γίνεται εκτός όλων των άλλων λόγων διότι είναι δυνατόν – ο Κύριος γνωρίζει πως και σε ποιους – ένας μετρίως αμαρτωλός που ετελειώθη με μετάνοια ειλικρινή με τη βοήθεια των ευχών, των προσευχών, των μνημοσύνων και των ελεημοσυνών των ζώντων εις μνήμην του να ελευθερωθεί από τον Άδη και να περάσει στην κατάσταση της πνευματικής ευφροσύνης.
ΣΤΑΧΥΟΛΟΓΗΜΑΤΑ ΠΑΤΕΡΙΚΑ
- Ο θάνατος είναι κοίμησις. Ο των αμαρτωλών πονηρός, ο των οσίων τίμιος.
- Είναι απαλλαγή των πόνων.
- Είναι μια ενδιάμεση κατάσταση. Γίνεται κακός ή αγαθός αναλόγως με τη διάθεση του καθενός.
- Αν πεθάνεις (νέκρωση παθών) πριν πεθάνεις (σωματικά), δεν θα πεθάνεις (πνευματικά) όταν πεθάνεις (σωματικά, δηλαδή θα ζήσεις την αιώνιο ζωή). Αν δεν πεθάνεις (νέκρωση παθών) πριν να πεθάνεις (σωματικά), θα πεθάνεις (πνευματικά) όταν πεθάνεις (σωματικά, δηλαδή θα ζήσεις την αιώνια κόλαση)!
- Ουκ αξία δακρύων η τελευτή των δικαίων, αλλά χαράς.
- Για τα επιτρεπόμενα όρια του πένθους: ” πρόσεχε, μην αναιρείς την πίστη της αναστάσεως.
- Παραδείγματα ανθρώπων μη κυριευθέντων από του πένθους, ο Ιωβ και ο Αβραάμ.
- Η διαφορά μας με τους απίστους βρίσκεται στην καταφρόνηση του θανάτου.
- Προ της παρουσίας του Χριστού ο θάνατος θάνατος εκαλείτο αλλά και Άδης. Επειδή δε ήλθεν ο Χριστός, ουκέτι θάνατος καλείται αλλά ύπνος και κοίμησις (“…ουκ απέθανεν αλλά καθεύδει…).
- Μηδέ θάνατον τρέμωμεν, αλλά αμαρτίαν. Ο γαρ θάνατος, αμαρτίας γέγονε φάρμακον.
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ :
- “Το μυστήριο του θανάτου”, Ν. Π. Βασιλειάδη, Εκδ. “Ο ΣΩΤΗΡ”, 1980
- “Κλίμαξ” Αγ. Ιωάννου του Σιναϊτου, λόγος στ’
- “Περί αθανασίας ψυχής και ιερών μνημοσύνων”, Αγ. Νεκταρίου , Εκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, Αθηνα (3224819)
- Συμεών Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης “Τα Άπαντα”, Εκδ. Ρηγοπούλου