Η καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα

Νικόλαος Κολόμβας Αντιστράτηγος ε.α.

Η καταστροφή του Μεσολογγίου

μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα

Το Μεσολόγγι κατά την περίοδο του μεγάλου ξεσηκωμού του 1821, υπήρξε το φωτεινό ορόσημο του Αγώνα. Οι πολιορκίες της πόλης, με προεξάρχουσα την τελευταία (15 Απριλίου 1825-10 Απριλίου 1826), που κατέληξε στην θρυλική Έξοδο των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», πέρασαν με χρυσά γράμματα στις δέλτους της Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας. Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από μετάφραση ιταλικού κειμένου περί των συγκλονιστικών γεγονότων της Εξόδου, όπως τα κατέγραφε ως αυτόπτης μάρτυρας (restimonio oculare) ο Ιταλός γιατρός στην υπηρεσία του Ιμπραήμ πασά, Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο (Alfonso Nuzzo Mauro).

 

    Στα χρόνια της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας, κατά την τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου (15 Απριλίου 1825 – 10 Απριλίου 1826) και τη δεύτερη περίο­δο των επιχειρήσεων (12 Δεκεμβρίου 1825 – 10 Απριλίου 1826), συνέπραξαν με τις ορδές του Τούρκου σερασκέρη πασά Ρεσίτ (Κιουταχή) και τα στρατεύματα του Αιγύπτιου Ιμπραήμ πασά. Σε αυτά συμμετείχε μικρό υγειονομικό σώμα, επαν­δρωμένο κυρίως από μισθοφόρους νεαρούς Ιταλούς γιατρούς, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν και ο Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο. Ο Μάουρο παρακολούθησε από κοντά την εξέλιξη της πολιορκίας και ιδίως την τελευταία φάση, την Έξοδο των πολιορκημένων, αλλά και τα διατρέξαντα μέσα στην πόλη και κατέγραψε με αρκετές λεπτομέρειες τα κυριότερα από τα συγκλονιστικά συμβάντα που υπέπεσαν στην α­ντίληψή του, όπως και αυτά που πληροφορήθηκε από αφηγήσεις αιχμαλώτων. Κατό­πιν, όταν επέστρεψε στην Ιταλία, εξέδωσε στη Νάπολη το 1830 συνοπτικό χρονικό ανωνύμως «ως αυτόπτης μάρτυρας» (restimonio oculare) στην ιταλική γλώσσα, που περιλαμβάνει δύο μέρη: την καταστροφή του Μεσολογγίου και τη σκλάβα του παζαριού. Αργότερα κυκλοφόρη­σε επωνύμως στο Παρίσι, στη γαλλική γλώσσα, το χρονικό αυτό πιο διευρυμένο (La Ruine de Missolonghi, Témoin oculaire, Paris, 183ß, Alfonso Nuzzo Mauro), του οποίου κατ’ επιλογήν αποσπά­σματα χρησιμοποίησαν ο Φάνης Μιχαλόπουλος («Οι τελευταίες στιγμές του Μεσολογγίου», Αθήναι, 1957) και ο Κυριάκος Σιμόπουλος («Πώς είδαν οι Ξένοι την Ελλάδα του 21», τ. 5ος, Αθήνα, 1984). Πρόκειται, γενικά, για ένα συγκινητικό και ευαίσθητο κείμενο, αλλά και ι­στορικό ντοκουμέντο, που δημιουργεί την ε­ντύπωση ότι ο Ιταλός γιατρός, αισθανόμενος προφανώς τύψεις για τη συμμετοχή του ως μισθοφόρος σε αυτήν την ανίερη εκστρατεία στο πλευρό των αλλοθρήσκων Οθωμανών και προσπαθώντας κατά κάποιον τρόπο να ε­ξιλεωθεί, εξιστορεί με πόνο ψυχής τα τρομε­ρά γεγονότα, των οποίων υπήρξε ακούσιος συνεργός και αυτόπτης μάρτυρας. Η ιταλική έκδοση του 1830, κατά το μέρος που αφορά την «Καταστροφή του Μεσολογγίου», παρουσιάζεται για πρώτη φορά μεταφρασμένη αυτοτελώς και χωρίς περικοπές, με τις απαραίτητες διευκρινιστικές σημειώσεις. Αυθεντικό αντίγραφο της παραπάνω σπά­νιας έκδοσης αποκτήθηκε πρόσφατα και φυλάσσεται στην «Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης Αιτωλοακαρνανίας» Χρήστου και Σοφίας Μοσχανδρέου στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου.

Ενώ οι πολεμοχαρείς Άραβες ήταν συγκεντρωμένοι γύρω από τις φωτιές που εί­χαν ετοιμάσει για να ψήσουν την πίττα τους και να μαγειρέψουν τη μανέστρα τους με τα χόρτα (1) και ενώ οι μπέηδες και οι αγάδες και οι άλλοι αξιωματούχοι (2) κάθο­νταν στο λιτό τους τραπέζι, ο αρχηγός τους Ιμπραήμ πασάς, ξαπλωμένος στο μαλα­κό του ντιβάνι αποζητούσε την ανάπαυση μετά τις ταλαιπωρίες της ημέρας.

Διακατεχόταν από έντονο εκνευρισμό και στριφογύριζαν στο μυαλό του τα σχέ­δια για τις μελλοντικές πολεμικές επιχειρήσεις, ενώ κουνώντας απειλητικά το δά­κτυλό του ήταν σαν να διέγραφε από το βιβλίο των ζωντανών τον πληθυσμό του Με­σολογγίου και φοβέριζε με εξόντωση μια ατρόμητη και γενναία φρουρά, η οποία έ­χοντας μέχρι τώρα ματαιώσει τα απάνθρωπα σχέδιά του καταστροφής και εκδίκη­σης, ανυπόμονη προετοιμαζόταν για να επιχειρήσει την ύστατη προσπάθεια προς τη σωτηρία. Ο θάνατος απλωνόταν στον αέρα πάνω από την καταδικασμένη πόλη και μετρούσε χαιρέκακα με τα σκελετωμένα δάκτυλά του τα πολυάριθμα θύματά του.

Μόλις τα πέπλα της νύκτας τη δεύτερη ημέρα (3) είχαν σκεπάσει την όψη της γης και ο αποσπερίτης έριχνε το φως του προς το Μεσολόγγι, ξαφνικά ένας ανεμο­στρόβιλος κάλυψε τον ορίζοντα με μαύρα σύννεφα, που σχίζονταν από αδιάκοπες α­στραπές, χύνοντας καταρρακτώδεις βρόχινες ριπές.

Και ήλθε η μοιραία ώρα να συνεδριάσει το τραγικό συμβούλιο. Το Βασιλάδι (4) εί­χε ήδη πέσει στα χέρια του εχθρού. Η στενή πολιορκία είχε επιβάλει από μήνες μια άγρια πείνα και ο απλός λαός διατρεφόταν με φύκια, τα οποία η θάλασσα ξέβραζε στις ακτές του Μεσολογγίου (5).

Ο οθωμανικός στόλος είχε κλείσει τις διόδους από τις οποίες περνούσαν εφόδια οι τολμηροί ναυτικοί από τα Ιόνια νησιά. Ωστόσο η φρουρά δεν έκανε καμιά σκέψη για μια συνθηκολόγηση (6), η οποία θα την ατίμαζε στα μάτια της Ευρώπης, και ήταν πανέτοιμη για την ύστατη αναμέτρηση.

Οι γενναίοι Σουλιώτες ήταν έτοιμοι από τα χαράματα, αναμένοντας την κατάλληλη στιγμή για την ένδοξη και μοιραία Έξοδο. Οι ατρόμητοι Μεσολογγίτες με το ένα χέρι κρατούσαν το τουφέκι και με το άλλο ήταν έτοιμοι να ανάψουν τον δαυλό που θα έ­βαζε φωτιά στο σπίτι τους, ενώ ταυτόχρονα έδιναν κουράγιο στην οικογένειά τους, που ήταν συγκεντρωμένη τριγύρω τους, προσμένοντας ψύχραιμα το σύνθημα για την εξόρμηση.

Αραιές σκοπιές είχαν τοποθετηθεί αυτή την ημέρα στις βορεινές τάπιες. Όλα ή­ταν σιωπηλά. Η αναταραχή, οι διάτορες κραυγές, οι υβριστικές προκλήσεις (7) είχαν σταματήσει, όπως και οι εκτυφλωτικές λάμψεις των εκρήξεων και ο εκκωφαντικός κρότος των κανονιών. Η πόλη απ’ έξω έμοιαζε με έναν τεράστιο σωρό ερειπίων, χω­ρίς ίχνος ζωντανής ψυχής.

Η Θάλασσα, που την όριζε κατά τα δύο τρίτα, δεν παρουσίαζε πλέον κατά τη νύ­κτα τις φωσφορίζουσες ανταύγειες της, παρά μόνο ένα αδιαπέραστο και σκούρο δά­σος από εχθρικά πλεούμενα. Σαν από σιωπηρή συναίνεση οι αγέρωχοι πολιορκητές είχαν σταματήσει να εκτοξεύουν τα φονικά πυρά των κανονιών τους. Η τρομερή «Φατουμά» και ο θορυβώδης «Χατζή Μπεκήρ» (8) έμεναν αδρανείς καθ’ όλη τη διάρ­κεια αυτής της ημέρας. Ο δαίμονας του πολέμου με το αιμόχαρο χαμόγελό του κα­ραδοκούσε ηδονικά την άφθονη λεία, που θα ‘πεφτε στα χέρια του με τη δύση του ηλίου.

Άτυχο και ένδοξο Μεσολόγγι! Εσύ που για πέντε ολόκληρα χρόνια κουρέλιασες το γόητρο του αλαζόνα Μουσουλμάνου! Εσύ που προτιμάς τον θάνατο από την ατί­μωση, εσύ τώρα δεν βλέπεις την επικείμενη σφαγή ενός μέρους των δικών σου αν­δρείων τέκνων και τη σκληρή δουλεία που περιμένει τα υπόλοιπα;

Οι άγρυπνοι Άραβες σκοποί αφουγκράζονται τώρα τα βήματα των πρώτων γεν­ναίων παλικαριών. Μόλις που πρόφθασαν να αδειάσουν τα όπλα τους και να δώσουν το σύνθημα συναγερμού στις κοντινές κανονιοστοιχίες, βρέθηκαν κάτω από τα για­ταγάνια των Ελλήνων, που δεν χρησιμοποιούν πια τουφέκια αλλά σφάζουν όποιον α­παντήσουν στον δρόμο τους. Σαν τίγρεις τινάζονται και ρίχνονται μ’ ένα πνιχτό μουγκρητό πάνω στους εχθρούς που κατέφθαναν μιλιούνια.

Τα τύμπανα καλούν τους στρατιώτες στα όπλα. Τα τμήματα κινούνται. Οι μου­σουλμάνοι Αλβανοί στο στρατόπεδο του Κιουταχή (9), που πρόσφατα είχαν αποστατήσει από τη χριστιανική θρησκεία, τρέχουν γρήγορα να ενταχθούν στις γραμμές τους, παρακινούμενοι τόσο από την ιδέα της λείας, όσο και από το μίσος της θρη­σκείας. Σαν άγρια θηρία δεν ζούσαν παρά μόνο με τη σκέψη της λαφυραγώγησης και το πάθος της εξόντωσης των παλαιών ομοθρήσκων τους. Στο μεταξύ τα αραβικά τάγματα προχωρούν με σχηματισμούς εφόδου. Τα πρόσωπα των ανδρών λάμπουν από μια άγρια χαρά που πλησιάζουν στη στιγμή, την οποία τόσο καιρό πρόσμεναν για να εκδικηθούν για τις συνεχείς προσβολές, για τις συχνές οχλήσεις από αυτούς, οι οποίοι μολονότι πέθαιναν στα χαντάκια της πόλης, με τις πράξεις τους εξόργιζαν τον Ιμπραήμ, τον αδιαφιλονίκητο κυρίαρχο της ερήμου.

Η φωνή των επικεφαλής των τουρκο-αιγυπτιακών τμημάτων ανακόπτει την προ­σχώρησή τους. Οι στοίχοι τους ανοίγουν σκόπιμα για να αφήσουν ελεύθερη δίοδο στους τολμηρούς εξερχόμενους. Επιδέξιοι ελιγμοί επιβάλλουν στους στρατιώτες να σταθούν μακριά από τα ορύγματα που ήταν απέναντι από τα σημεία της Εξόδου. Ταυτόχρονα εφεδρικά τάγματα σκαρφαλώνουν στα αφύλαχτα πλέον τείχη στη δυτι­κή πλευρά.

Οι Μεσολογγίτες, αφού υπονόμευσαν (10) τα κατάλληλα σπίτια, εξέρχονταν μα­ζικά, γέροντες, νέοι, παιδιά, γυναίκες ξοπίσω απ’ τους άνδρες τους, αρραβωνιαστι­κές πιασμένες χέρι – χέρι με τους μέλλοντες συζύγους τους, μητέρες που μετέφε­ραν λίγα χρειώδη.

Όλοι προσπαθούσαν ασθμαίνοντας να ακολουθήσουν τους πυκνούς σχηματι­σμούς των παλικαριών και των Σουλιωτών.

Άτυχοι σταματήστε! Ο εχθρός επίτηδες άνοιξε τις γραμμές του για να σας οδηγήσει πιο εύκολα στον θάνατο! Την ίδια στιγμή ο αδιάκοπος κρότος των τουφεκιών προαναγγέλλει την εξόντωση των εξοδιτών. Όλα τα πυροβόλα σκορπούν αδιά­κριτα τον θάνατο. Σαν το δρεπάνι του επιδέξιου θεριστή που θερίζει τα στάχυα του σταριού, έτσι και τα φονικά βόλια κόβουν το νήμα της ζωής εκατοντάδων ηρώων και αμέτρητων άοπλων θυμάτων.

Οι πεισματάρηδες Σουλιώτες πολεμιστές κάνουν μάταιες προσπάθειες. Με την αριθμητική τους δύναμη οι γενναίοι αυτοί άνδρες έγιναν για λίγο ασπίδα, πριν πέ­σουν πρώτοι αυτοί νεκροί κάτω από τα κοντινά καταιγιστικά πυρά του εχθρού. Οι κολώνες των εξοδιτών σταματούν και υποχρεώνονται να αλλάξουν πορεία και να στρα­φούν προς τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης σειράς των χα­ρακωμάτων. Εκεί η σφαγή είναι τρομερή. Ο αφανισμός των αποδιοργανωμένων Μεσολογγιτών είναι πλήρης. Κάθε τουφεκιά κι ένα θύμα. Σε λιγότερο από μια ώρα τα χαντάκια γεμίζουν πτώματα από τους πιο θαρραλέους που τόλμησαν να ορμήσουν για να σκαρφαλώσουν στην αντίθετη όχθη, αψηφώντας τα εμπόδια που είχαν τοποθετηθεί από τις πυκνές τάξεις του εχθρού.

Το υπόλοιπο πλήθος, βαδίζοντας αναστατωμένο, φθάνει στον δρόμο της ανατο­λικής πύλης, που περικλειόταν δεξιά από τη λιμνοθάλασσα και αριστερά από τα έλη. Εκεί γίνεται το τελευταίο μακελειό. Οι γυναίκες και τα παιδιά γυρίζουν πίσω προς τη θάλασσα. Άλλοι, οι πιο τολμηροί, ρίχνονται προς την ελώδη περιοχή, περνώντας κά­τω από τις μπούκες των κανονιών, σύρριζα από τα παραπέτα τους.

Αλίμονο! Από δεκατέσσερις χιλιάδες κατοίκους που βγήκαν πριν από μια ώρα από τα τείχη, οι μισοί δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν τον δρόμο τους (11). Όλες σχε­δόν οι γυναίκες που γλίτωσαν τον θάνατο, παραμέρισαν για να δώσουν την ευχέρεια στους άνδρες τους να μάχονται απερίσπαστοι για να μπορέσουν να σωθούν (12). Αυ­τές με μια ενστικτώδη κίνηση κατευθύνονται προς το βαλτωμένο ακρογιάλι και τα ξημερώματα πέφτουν λεία στα χέρια του άπληστου νικητή.

Οι Μεσολογγίτες και οι Σουλιώτες, τώρα, πετούν τα ντουφέκια, άχρηστα πλέον (13), πίσω τους, βγάζουν τα γιαταγάνια και με φωνή που την πολλαπλασίαζε η από­γνωση κραυγάζουν «έμπροσθεν, έμπροσθεν» (Emprosten, emprosten). Στην απροσδό­κητη και τρομερή ορμητικότητά τους οι Άραβες που πυροβολούσαν απέναντι τους κλονίζονται. Πάνω από τριακόσιοι Άραβες ξαπλώθηκαν νεκροί στην πρώτη επίθεση, ενώ οι άλλοι υποχώρησαν, χωρίς ωστόσο να διασπασθεί η παράταξή τους. Στο μετα­ξύ οι Μεσολογγίτες κερδίζουν τόσο χώρο, που τους επιτρέπει να διασχίσουν μια δια­γώνιο σχεδόν δύο μίλια μέχρι τον Αχελώο (14).

Ο Αιγύπτιος αρχηγός με χίλιους διαλεγμένους ιππείς περίμενε το υπόλοιπο των άτυχων εξοδιτών και τους κατεδίωξε κατά την επίπονη πορεία τους μέχρι τις όχθες του ποταμού. Στο σημείο αυτό έγινε τρομερή σφαγή και η κοίτη του γέμισε από θύ­ματα.

Πολλοί, ελπίζοντας να βρουν ένα εύκολο πέρασμα στον ποταμό, βρήκαν τον θά­νατο και άλλοι έπεσαν κάτω από τα τουρκικά γιαταγάνια.

Μερικές εκατοντάδες άνδρες και ανάμεσά τους αρκετές θαρραλέες γυναίκες ά­νοιξαν τελικά δρόμο και κατόρθωσαν να σκαρφαλώσουν στο βουνό και να σωθούν. Εκείνη τη στιγμή η καταιγίδα κόπασε, τα σύννεφα απομακρύνθηκαν και ολόκληρο το φεγγάρι με τον δίσκο του έριχνε τον απαίσιο φωτισμό του πάνω στην εκτεταμένη πεδιάδα του Μεσολογγίου, την ποτισμένη με αίμα και διάσπαρτη από πτώματα (15).

Η αυγή της 22ας (10ης) Απριλίου 1826

Τι είναι αυτές οι μάζες της φωτιάς που ορμάνε και στριγγλίζουν και οι οποίες υ­ψώνονται από διάφορα σημεία μέχρι τ’ αστέρια, προσπαθώντας να αντιταχθούν στο φως του ήλιου που ανατέλλει στον ορίζοντα για να διαλύσει τα σκοτάδια; Τι είναι αυ­τός ο μαύρος καπνός που εξακοντίζεται στα ύψη; Τι είναι αυτές οι συχνές εκτυφλω­τικές αστραπές που συνοδεύονται από τρομερές εκρήξεις, οι οποίες συγκλονίζουν το έδαφος; Τι είναι αυτός ο συνεχής πάταγος των δοκαριών που θρυμματίζονται και ξαναφουντώνουν κατά διαστήματα τη φωτιά; Τι είναι, τέλος πάντων, αυτή η θάλασσα της φωτιάς που απεικονίζει αυτό το αποτρόπαιο θέαμα; Αλίμονο!

Αυτό είναι μια ολάκερη πόλη, παρανάλωμα της φωτιάς. Αυτό είναι το Μεσολόγγι!

Τι θλιβερή εικόνα, μεγαλόπρεπη, επιβλητική και ταυτόχρονα φοβερή, που πα­ρουσιάζει μια πόλη παραδομένη στις φλόγες! Πλησιάζουμε, διατρέχοντας την αρι­στερή πλευρά του αραβικού στρατοπέδου (16). Αλίμονο! Το άλογο σταματάει, χρεμε­τίζει και ξεφυσάει! Ακόμη και τα ζώα νιώθουν φρίκη μπροστά στο θέαμα της κατα­στροφής και της θανάτωσης τόσων ανθρώπων. Χλιμιντρίζει από πόνο!

Ω! Τι μεγάλη έκταση γης είναι σκεπασμένη από ακρωτηριασμένα άψυχα κορμιά κάθε ηλικίας! Εδώ, ένας άντρας πεσμένος στη γη, βουτηγμένος στο αίμα με τα δασιά μαλλιά του ανάκατα, με τα γκρίζα μουστάκια του παγωμένα, με ένα νέο παιδί στο πλευρό του, που μόλις διακρίνεται το πρώτο χνούδι στο σαγόνι του! Είναι ένας πατέ­ρας, θύμα της πατρικής αγάπης και του πατριωτισμού του.

Εκεί, μια ομάδα ανδρών, γυναικών, παιδιών. Είναι μια ολόκληρη οικογένεια που θερίστηκε από τα πυρά μιας ομοβροντίας! Την ίδια στιγμή διάβηκαν στο βασίλειο του θανάτου και σου προξενούν το βαθύ αίσθημα της συμπόνοιας!

Ω! Ένας Αιγύπτιος γρεναδιέρος νεκρός, πλάι σ’ ένα νεαρό ζευγάρι. Ένα παλικάρι που κρατά σφιχτά από το χέρι μια κοπέλα, ντυμένη με μεταξωτή πουκαμίσα (17). Έπεσε υπερασπίζοντάς την από τον επίδοξο Άραβα απαγωγέα της. Προτίμησε να πεθάνει παρά να υποκύψει. (Βλέποντάς τον) με το υπερήφανο μάτι του προσηλωμένο σε αυτήν, έρχεται στο μυαλό σου η ιστορία του Βιρτζίνιους Γκρέσος (18) ή σου επι­βάλλει ακόμα να σεβαστείς την πράξη του. Η νέα γυναίκα έχει μια εκτεταμένη πληγή στο μισόγυμνο στήθος της. Αυτή πέθανε πρώτη και είχε την ικανοποίηση να δείξει στον σύντροφό της μέσα από το τραύμα της μια καρδιά αμόλυντη, η οποία φλεγόταν από την πιο αγνή αγάπη γι’ αυτόν.

Το αυτί αφουγκράζεται τώρα ένα κλαψούρισμα και το μάτι αποκαλύπτει μια μητέ­ρα νεκρή, με την όψη της στραμμένη στον ουρανό, σαν να τον ικετεύει την ύστατη στιγμή. Ακόμα κρατά σφιχτά στα ξυλιασμένα της χέρια ένα μωρό με σγουρά ξανθά μαλλιά, που ωστόσο είναι ζωντανό (19) και προσπαθεί να βυζάξει το αλαβάστρινο στήθος της. Ο θάνατος σεβάστηκε την αθωότητα! Θέαμα αποτρόπαιο αλλά συνάμα και τρυφερό!

Ιδού και το σημείο που έγινε η τρομερή έφοδος. Φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό των σκοτωμένων Αράβων που φορούσαν κόκκινα ταρπούσια (20) και έπεσαν νεκροί (21) κάτω από τα απεγνωσμένα πλήγματα των εξοδιτών. Βλέποντας κανείς την περιο­χή αυτήν από κάποια απόσταση νομίζει ότι αντικρίζει ένα λιβάδι σπαρμένο με παπα­ρούνες.

Ω! Πώς όλοι τους κοιμούνται τώρα τον αιώνιο ύπνο σαν φίλοι, οι μεν δίπλα στους δε, οι οπαδοί του Ισλαμισμού πλάι σ’ αυτούς του Χριστιανισμού!

Ας στρέψουμε, όμως, τώρα την προσοχή μας στα χαρακώματα. Τα θύματα είναι α­ναρίθμητα, στοιβαγμένα σε σωρούς και η λάσπη έχει καλύψει τα χαρακτηριστικά τους, σε βαθμό που είναι δύσκολο να διακρίνεις το πρόσωπο, το φύλο και την κοινω­νική τους θέση. Ωστόσο από τα λευκά σεβάσμια γένεια του αναγνωρίζεις τον αρχιε­ρέα (22) της άτυχης πόλης. Αυτός παρέδωσε το πνεύμα, ενώ έδινε κουράγιο στους αγαπημένους του πιστούς.

Το μεσημέρι μπαίνουμε μέσα στην πόλη. Αψηφούμε την αποπνικτική ζέστη και ανεβαίνουμε στα τείχη. Τι αδύνατες οχυρώσεις! Τι απαρχαιωμένο πυροβολικό! Τι α­σήμαντη θέση! Και όμως στάθηκε απόρθητη. Μια διπλή σειρά από σπαρτιατικά (23) στήθη υποκαθιστούσαν τις ασθενείς αμυντικές οργανώσεις.

Τι καταθλιπτική μοναξιά, όπου δεν ακούγεται παρά μόνο το κροτάλισμα από τις φλόγες, καθώς και ο αντίλαλος στα τείχη από την κατάρρευση των σπιτιών! Κάθε τό­σο διασταυρώνονταν στους δρόμους περιπολίες Αράβων λαφυραγωγών, φορώντας στα πόδια τα μαρκούμπ (24), έμοιαζαν με ληστές της νύκτας και δεν τάραζαν καθό­λου τη σιωπή. Τα σπίτια συνέχιζαν να καίγονται αλλά οι φλόγες τους ξεθώριαζαν κά­τω από το φως του ήλιου. Ωστόσο ήταν δύσκολο να διακρίνεις στα σπίτια, που κατα­βρόχθιζε η φωτιά, τα καταστροφικά ίχνη του πυροβολικού. Εδώ κι εκεί είχαν δημιουργηθεί βαθιοί κρατήρες από τις μπάλες των κανονιών, σαν να είχαν ξεριζωθεί πε­λώρια δένδρα.

Είχαν πλημμυρίσει από τη νυκτερινή νεροποντή και από τα στεκούμενα νερά α­ναδυόταν ένας αχνός σαν καταχνιά. Φριχτές αναθυμιάσεις διαχέονταν στην ατμό­σφαιρα από τα πτώματα, που έμεναν άταφα κατά τις τελευταίες μέρες της πολιορ­κίας (25).

Ο αριθμός των λάκκων που διακρινόταν στη γυμνή έκταση, ανάμεσα στους κα­ταυλισμούς των αγωνιστών δίπλα στα τείχη και στα πρώτα σπίτια της πόλης, μαρτυ­ρούσε τον τεράστιο αριθμό των βλημάτων που είχε πέσει στο Μεσολόγγι και ο οποί­ος σε υποχρέωνε σε κάθε βήμα να παραμερίζεις. Σε αυτόν ακριβώς τον χώρο οι αμυ­νόμενοι αποφάσισαν να πεθάνουν, αντί να παραδώσουν την πόλη και να καταθέσουν τα όπλα (26). Σε φιλώ ω γη, ποτισμένη με αίμα από αυτούς που μαρτύρησαν για τη θρησκεία και την αγάπη για την πατρίδα!

Σε λιγότερο από μια ώρα περιδιάβασα την πόλη, τουλάχιστον τους κύριους και πιο φαρδείς δρόμους. Πόσα σπίτια ερει­πωμένα, στέγες γκρεμισμένες, τοίχοι διάτρητοι από βλήματα! Τα πάντα σκέπαζε η μελαγχολία και η δυστυχία. Οι δρόμοι κα­κά χαραγμένοι, οι κατοικίες ακανόνιστα χτισμένες και ανομοιόμορφα οικοδομημένες, καμιά συμμετρία δεν υπήρχε που να ευχαριστεί τη θέα, καμιά στοά κάτω από τα σπίτια, κανένα δημόσιο μνημείο, καμιά έστω και στοιχειώδης αρχιτεκτονική γραμμή. Τίποτα που να μαρτυράει έναν λαό που αγαπάει τις καλές τέχνες!

Και όμως, γνωρίζοντας τα απαράμιλλα μνημεία των ένδοξων προγόνων τους, δεν δυσκολεύεσαι να αντιληφθείς ότι η ζοφε­ρή αυτή εικόνα είναι απόρροια των θηριωδιών που διέπραξαν σε βάρος τους για αι­ώνες οι Οσμανλήδες.

Ας σταθούμε τώρα για λίγο σε αυτόν το δρόμο. Εδώ η ατμόσφαιρα είναι λιγότερο αποπνικτική. Η αύρα από τη γειτονική θάλασσα ανανεώνει την ατμόσφαιρα. Και να ένα σπίτι απομονωμένο, που γλίτωσε από τη φωτιά και τις βόμβες!

Ένας μαντρότοιχος περιβάλλει την αυ­λή και τον κήπο. Είναι γοτθικής αρχιτε­κτονικής αλλά χονδροειδούς κατασκευής. Ένα μέτριο σπίτι σε κάποιο χωριό του πολιτισμένου κόσμου, συγκρινόμενο θα ήταν καλύτερο. Αλλά είναι κατασκευή σε μια πόλη που βρισκόταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ανήκε προφανώς σε κάποιον εύ­πορο κάτοικο. Μπαίνουμε για να δούμε το μοναδικό διαμέρισμα. Η θλίψη και ο ζόφος μας καθηλώνουν. Στους τοίχους ήταν κάποτε ζωγραφισμένα

διάφορα θέματα χωρίς ιδιαίτερη σημασία, αλλά τώρα είναι ξε­θωριασμένα από την κάπνα και τον χρόνο. Διακρίνονται, ωστόσο, από αυτά μια ψαρόβαρκα, μια βόμβα τη στιγμή της έκρηξης (μακάβρια έμπνευση), ένα παλικάρι στη σκοπιά… Μήπως ήταν ένας μικρός στρατώνας; Όμως, μια επιγραφή που δεν ήταν στα ελληνικά τραβάει την προσοχή μας! Διαβάζουμε… Ω! Τι σημαίνουν αυτά τα γράμματα… Εδώ ήταν η τελευταία διαμονή του φιλέλληνα βάρδου της Αλβιόνας (27).

Η ώρα προχωρούσε, η περιέργεια είχε ικανόποιηθεί. Αποχωρούμε από έναν τόπο που ανέδιδε το πνεύμα της απογοήτευσης και του τρόμου.

Αντίο, αντίο για πάντα άτυχη πόλη, λίκνο ηρώων μα άβυσσος δυστυχίας και οδύνης.

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ (ΣΣ)

1. Η μανέστρα με χόρτα είναι συνηθισμένο φαγητό του Άραβα στρατιώτη. Οι Μεσολογγίτες θα έκαναν την Έξοδο περίπου μια ώρα αφού νύχτωνε, ενώ οι Άραβες θα δει­πνούσαν. Γενικώς οι μουσουλμάνοι έτρωγαν το βραδινό τους αμέσως μετά τη δύση του ήλιου (ΣΣ).
2. Οι στρατηγοί, οι συνταγματάρχες, οι διοικητές ταγμά­των και οι λοχαγοί (ΣΣ).
3. Στο στρατόπεδο των Αράβων είχε γίνει γνωστό ότι οι Μεσολογγίτες, έχοντες περιέλθει στην έσχατη στέρηση, είχαν αποφασίσει μέσα σε τρεις ημέρες να πραγματοποιή­σουν έξοδο με τα όπλα στα χέρια (ΣΣ).
4. Το Βασιλάδι είναι μια μικρή οχυρωμένη θέση επάνω σε ένα νησάκι στη μέση της λιμνοθάλασσας, τρία τέταρτα του μιλίου δυτικά από το Μεσολόγγι. Σε αυτό το σημείο ξεφορτώνονταν τα λιγοστά τρόφιμα κατά τη διάρκεια της νύ­κτας, που κατόρθωναν να περάσουν από τον ναυτικό απο­κλεισμό και (το ίδιο) χρησίμευε σαν αποθήκη εφοδίων της πόλης. Το νησάκι αυτό είχαν καταλάβει οι Άραβες 45 ημέ­ρες πριν από την Έξοδο του Μεσολογγίου (ΣΣ).
5. Ομολογίες διαφόρων αιχμαλώτων που συνελήφθησαν μετά την καταστροφή της πόλης τους, προς τον συντάκτη του παρόντος, αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων (ΣΣ).
6. Επί αρκετούς μήνες η πόλη, μη μπορώντας να βοηθηθεί από την ελληνική διοίκηση, υποστηριζόταν με λιγοστά ε­φόδια από τους κατοίκους της Λευκάδας, της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου, που τα έστελναν νύκτα με πλεούμενα, ναυπηγημένα γι’ αυτόν το σκοπό, από κανάλια (αυλαίμονες) της λιμνοθάλασσας στο φρούριο του Βασιλαδιού και από εκεί προωθούντο στην πόλη. Οι κυριότεροι πόροι αυ­τών των καναλιών προσχώθηκαν με άμμο από ένα τμήμα τολμηρών σκαπανέων, κάτω από τα πυρά των κανονιών της πόλης (ΣΣ).
7. Οι Μεσολογγίτες, που επί πέντε χρόνια είχαν αντιστα­θεί στις επιθέσεις διαφόρων Τούρκων πασάδων, προκα- λούσαν συνεχώς τους Άραβες αποκαλώντας τους δειλούς. Τα παιδιά στη σιγαλιά της νύκτας με οξεία φωνή και στριγ­γλίζοντας κραύγαζαν ψηλά από τα τείχη: «Κιαρατά Ιμπραήμ πασά, Κιαρατά Ιμπραήμ πασά». Ο πασάς, οργισμέ­νος «απαντούσε», στέλνοντας είκοσι με τριάντα μπάλες με τα κανόνια της «Φατουμάς» και του «Χατζή Μπεκήρ» (ΣΣ).
8. Όνομα δύο τεράστιων τουρκικών βολμοβόλων. Με ένα από αυτά ο Γιουσούφ πασάς των φρουρίων του Μοριά (Ρίου και Αντιρρίου) εκτόξευσε στον αέρα έναν άτυχο Έλληνα γιατρό, ύποπτο για κατασκοπεία (ΣΣ).
9. Εκτός από τη στρατιά του Ιμπραήμ πασά, που αριθμού­σε περίπου 18.000 άνδρες, στη δυτική πλευρά της πόλης βρισκόταν το τούρκικο στρατόπεδο του σερασκέρη ρούμε­λη βαλεσί (Ρεσίτ πασά) με 20.000 περίπου άνδρες, των ο­ποίων το μεγαλύτερο μέρος αποτελούσαν Αλβανοί μισθο­φόροι (ΣΣ).
10. Για τη στρατιά του Ιμπραήμ που έλαβε μέρος στην πολιορ­κία της πόλης, έγκυρες πληροφορίες αναφέρουν ότι απο­τελείτο από 15.250 άνδρες (ΣΣ)

1. Οι Μεσολογγίτες είχαν υπονομεύσει διάφορα από τα πιο ισχυρά κτίρια. Η είδηση αυτή είχε επιβραδύνει τη γενι­κή έφοδο από την πλευρά των Αράβων. Όμως οι υπονομεύ­σεις είχε υπολογισθεί να πυροδοτηθούν μετά από ορισμέ­νο χρόνο γύρω στα ξημερώματα, όταν ο εχθρός θα είχε μπει μέσα στην πόλη (ΣΣ).
2. Οι Οθωμανοί είχαν ως έθιμο να κόβουν τα κεφάλια των επιφανών επαναστατών και τα αυτιά των αντιπάλων που σκοτώνονταν με τα όπλα στα χέρια τους. Για κάθε ζευ­γάρι αυτιών ο Ιμπραήμ πασάς έδινε ως δώρο 50 τουρκικά πιάστρα (περίπου 7 δουκάτα). Αυτά τα αυτιά, αλατισμένα και τοποθετημένα σε βαρέλια, στέλνονταν στην Κωνστα­ντινούπολη ως λάφυρα του θριάμβου. Την επόμενη ημέρα της Εξόδου 7.000 ζευγάρια αυτιών στάλθηκαν κλεισμένα ερμητικά σε δέκα βαρέλια (ΣΣ).
3. Οι αριθμοί που αναφέρει ο συγγραφέας κρίνονται ως υπερβολικοί. Σύμφωνα με έγκυρες πηγές, μέσα στην πόλη οι πολιορκημένοι δεν υπερέβαιναν τους 10.500, ενώ στην Κωνσταντινούπολη στάλθηκαν 3.500 ζευγάρια αυτιών (ΣΜ).
4. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι Έλληνες δεν είχαν ξιφολόγχες στα τουφέκια τους, γι’ αυτό κατά τις αναμετρή­σεις τους σε ανοικτό πεδίο με τους Άραβες σώμα με σώμα οι τελευταίοι κατά κανόνα υπερείχαν (ΣΣ).
5. Προφανώς εννοεί τον ποταμό Εύηνο (Φείδαρη) (ΣΜ).
6. Παρατηρήθηκε ότι η βροχή, οι αστραπές και οι βρο­ντές, που μεγέθυναν αυτή την τρομερή σκηνή, διήρκεσαν περίπου τέσσερις ώρες, δηλαδή από την έναρξη της Εξό­δου, που πραγματοποιήθηκε μια ώρα μετά την έλευση του σκότους, μέχρι πέντε ώρες που κράτησαν οι συγκρούσεις. Τότε σταμάτησαν οι μάχες των αντιπάλων. Αμέσως ο ουρα­νός έγινε καθαρός και το φεγγάρι ξαναφάνηκε ακτινοβόλο και λαμπερό. Κατά τη διάρκεια αυτής της θύελλας ναυά­γησαν μια κορβέτα κι ένα βρίκι του τουρκικού στόλου που ήταν αραγμένα μπροστά από το Μεσολόγγι. Ο Ιμπραήμ πα­σάς διάλεξε τρία σπαθιά από τα λάφυρα και σκότωσε με τα δικά του χέρια δύο Τούρκους λιποτάκτες (ΣΣ).
7. Αρκετοί Ευρωπαίοι αξιωματικοί στην υπηρεσία του πασά της Αιγύπτου παραβρέθηκαν στην πολιορκία του Με­σολογγίου και το επόμενο πρωί μετά την Έξοδο, δηλαδή στις 22 (10) Απριλίου, διέτρεξαν έφιπποι τη διαγώνιο που οδηγεί από τον ποταμό Εύηνο στην πόλη, που θα μπορού­σε να αποκληθεί ο ματωμένος δρόμος του μεσολογγίτικου κάμπου, τον οποίο διέσχισε ο άτυχος πληθυσμός. Ένας από αυτούς λίγο έλειψε να πληρώσει ακριβά την πε­ριέργεια του, έναν μήνα αργότερα στη Μεθώνη. Ο Ιμπραήμ ήθελε να του κόψει τα αυτιά, εξοργισμένος επει­δή έγραψε στο ημερολόγιό του ότι τα 7.000 ζεύγη αυτιών που έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν όλα Ελλή­νων. Ένα σημαντικό ποσοστό ήταν Αράβων. Κάποιος από α­ντιζηλία τον μαρτύρησε στον Ιμπραήμ και εκείνος από πληγωμένο εγωισμό αγρίεψε τόσο που λίγο έλειψε να θα­νατώσει τον Ευρωπαίο. Τελικά τον απέλυσε από την υπη­ρεσία. Πάντως η αλήθεια είναι πως αυτός δεν είχε ολότελα άδικο. Πολλά από τα πτώματα των Αράβων στρατιωτών που είδα ήταν χωρίς αυτιά, απόδειξη ότι σωστά έγραψε ότι πολλοί Αιγύπτιοι στρατιώτες, παρακινούμενοι από α­πληστία, είχαν προβεί στην ενέργεια αυτή για να εισπράξουν τα 50 τουρκικά πιάστρα ανά ζευγάρι αυτιών. Και τα αυτιά δεν είχαν γλώσσα να αποκαλύψουν την απάτη (ΣΣ).
8. Οι ευκατάστατες Ελληνίδες και Τουρκάλες συνήθιζαν να φορούν σε κοινωνικές εκδηλώσεις μεταξωτές πουκαμί­σες (ΣΣ).

1. Ο Βιρτζίνιους Γκρέσος (Virginias Gressos), πληβείος, έ­σφαξε σύμφωνα με τον μύθο την κόρη του, για να προστα­τεύσει την αγνότητά της από τον τύραννο Άππιο Κλαύδιο (ΣΣ).
2. Χάρη στην ιστορική αλήθεια είμαι υποχρεωμένος να ομολογήσω ότι οι Άραβες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην περίθαλψη των νηπίων. Πολλοί προσλάμβαναν παραμάνες (τροφούς) για να τα αναθρέψουν (ΣΣ).
3. Ταρπούσι: είδος κόκκινου φεσιού που φορούσαν οι Αιγύπτιοι στρατιώτες (ΣΣ).
4. Κατά την Έξοδο, όπου χάθηκαν περίπου 7.000 Έλληνες (ΣΜ: είναι υπερβολικός ο αριθμός. Έπεσαν περίπου 1.500 – 1.800), σκοτώθηκαν περίπου 600 Μουσουλμάνοι (ΣΣ).
5. Προφανώς δεν πρόκειται για τον επίσκοπο Ιωσήφ των Ρωγών, αλλά για κάποιον άλλο ιερέα. Ο θρυλικός Επίσκο­πος βρήκε μαρτυρικό θάνατο στις 12 Απριλίου 1826 μετά την ανατίναξη του Ανεμόμυλου στο ομώνυμο νησάκι όπου είχε κλειστεί με πλήθος αμάχων (ΣΜ).
6. Η Σπάρτη ποτέ δεν έκτισε τείχη και δεν κατασκεύασε οχυρώσεις. Στήριζε την άμυνα της πόλης στα στήθη των κατοίκων της (ΣΣ).
7. Μαρκούμπ είναι τα υποδήματα του Αιγύπτιου στρα­τιώτη. Παντόφλες, πολύ ελαφρές, από κόκκινο ή κίτρινο δέρμα (ΣΣ).
8. Η βροχή της νύκτας είχε γεμίσει τους κρατήρες των οβίδων, από τους οποίους ανέβαινε ένας αχνός με έντονη δυσοσμία. Σε αυτό, χωρίς αμφιβολία, είχε συντελέσει και ο μεγάλος αριθμός των άταφων πτωμάτων κατά τις τελευ­ταίες δεκαπέντε μέρες της πολιορκίας, οπότε τα πυρά πυ­ροβολικού των πολιορκητών είχαν γίνει πιο πυκνά και έ­πεφταν ακατάπαυστα (ΣΣ).
9. Για την ακρίβεια τρεις φορές ο Ιμπραήμ πασάς προσέφερε μια έντιμη παράδοση στους Μεσολογγίτες, υποσχό­μενοι να τους μεταφέρει στην Άρτα στο Ανατολικό (Αιτωλικό) ή σε άλλη πόλη της αρεσκείας τους, αλλά έθετε ως πρώτο όρο ότι η φρουρά έπρεπε να καταθέσει τα όπλα. Οι Σουλιώτες τρέφουν τέτοια αγάπη για τα όπλα τους ώστε προτιμούσαν να χάσουν τη ζωή τους. Αυτοί θεωρούν ως μεγάλη ντροπή να παραδώσουν τα όπλα τους. Η συνθηκο­λόγηση απορρίφθηκε γι’ αυτούς τους λόγους. Πολλοί, ω­στόσο, κάτοικοι είχαν θελήσει να υποταγούν στους όρους που υπαγόρευσε ο Ιμπραήμ και φαίνεται ότι οι συζητή­σεις που έγιναν με τον Άγγλο κυβερνήτη των Ιονίων Νή­σων, λόρδο Ανταμς, λίγες ημέρες πριν, είχαν ως αντικεί­μενο να επιτραπεί η έξοδος σε μια κατηγορία κατοίκων, που ήταν υποταγμένοι στη δεσποτική θέληση των άγριων Σουλιωτών και οι οποίοι απειλούσαν με θάνατο οποιονδή­ποτε εκδήλωνε την επιθυμία να παραδοθεί. Το πρωί της 22ας (10ης) Απριλίου αποβιβάστηκαν δύο Άγγλοι ανώτε­ροι αξιωματικοί κομιστές νέων προτάσεων και ίσως θα μπορούσε να αποφευχθεί τόση αιματοχυσία. Όμως επει­δή είχε προδιαγράφει η μοίρα των αμάχων οι αξιωματικοί αυτοί, αφού εκδήλωσαν τη μεγάλη τους θλίψη, επέστρε­ψαν χωρίς να παρουσιάσουν τις έγγραφες προτάσεις στον Ιμπραήμ (ΣΣ). Το περιστατικό αυτό δεν επιβεβαιώνεται ού­τε από Έλληνες, ούτε από ξένους ιστοριογράφους. Οι Με- σολογγίτες ούτε καν είχαν σκεφτεί να παραδώσουν την πόλη. Μάλιστα για να αποτρέψουν την ενέργεια αυτή, όταν κάποιοι επιφανείς μη Μεσολογγίτες οπλαρχηγοί έκαναν τέτοιες σκέψεις, ο αρχηγός των Μεσολογγιτών, Αθ. Ραζηκότσικας, έσπευσε να προσεταιριστεί, ακόμη και δωροδο­κώντας, μικρότερους οπλαρχηγούς κι έτσι αποφεύχθηκε η ανίερη αυτή πράξη (ΣΜ).
10. Στο τρίτο δωμάτιο στο δεξί μας χέρι ήταν γραμμένα στα λατινικά με μεγάλα στοιχεία: «Hic e vita decessit Lord Byron» (Εδώ πέθανε ο λόρδος Βύρων) (ΣΣ).

 

Από το βιβλίο: ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 – εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ – σελ.88-99

ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ