ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ
Φιλόλογος – Λυκειάρχης
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ
Η ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ
Εἶναι πολυμερὴς ἡ σημασία τοῦ ὅρου ἔθνος. Τοῦτο εἶναι καταφανὲς στὸν ἑλληνισμὸν ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων. Ὁ ὅρος ἔχει μιὰ ἐννοιολογικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὴν ἔννοια λαός. Μέσα στὴν ἱστορία μας λαὸς καὶ ἔθνος νοοῦνται ὡς ταὐτόσημοι σχεδὸν ὅροι.
Λέγοντες ἔθνος ἐννοοῦμε σύνολον ἀνθρώπων τὸ ὁποῖο διακαθορίζεται ἀπὸ κοινὸν παρελθόν, διέπεται ἐκ συνειδήσεως κοινῆς καταγωγῆς, γλώσσης, θρησκευτικῆς πίστεως καὶ πολιτισμοῦ μὲ ὅμοια γνωρίσματα. Τοῦ ἔθνους βασικὴ ἰδέα εἶναι ἡ συνείδηση τῆς ἑνότητος, ἡ ὁποία γεννᾶται ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα παραθέτει ὁ μέγας ἱστορικὸς Ἡρόδοτος (484-414 π.Χ.). Ὁ ἱστορικὸς λοιπὸν αὐτὸς διηγεῖται τὸ ἑξῆς περιστατικὸν τῶν Μηδικῶν πολέμων: Ὁ στρατηγὸς τῶν Περσῶν Μαρδόνιος ἔστειλε πρὸς τοὺς κατεστραμμένους Ἀθηναίους καὶ εἰς ἄλλους Ἕλληνες πρέσβεις γιὰ διάφορες φιλειρηνικὲς δῆθεν συνεννοήσεις. Οἱ Λακεδαιμόνιοι ἐφοβήθησαν μήπως οἱ Ἀθηναῖοι ἐνδώσουν λόγῳ τῶν καταστροφῶν τῆς πόλεως καὶ των ἄλλων πόλεων καὶ κτημάτων, καὶ ἔτσι μήπως ἀνοίξει ὁ δρόμος τῆς ὑποταγῆς τῶν Ἑλλήνων στοὺς Πέρσες. Οἱ Ἀθηναῖοι ὅμως ἀπάντησαν πρὸς τοὺς Σπαρτιάτες ὅτι δὲν πρόκειται νὰ συμβεῖ αὐτό. Στὴν ἀπόκριση τῶν Ἀθηναίων περιέχεται ἡ θεμελιωτικὴ περὶ ἔθνους τοῦ ἑλληνικοῦ ἰδέα ὅτι «τὸ Ἑλληνικὸν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσία ἤθεά τε ὁμότροπα, τῶν προδότας γενέσθαι Ἀθηναίους οὐκ ἂν εὖ ἔχει» (Ἡροδ., VIII, 144).
Ἤτοι, τὸ Ἑλληνικὸν Γένος ἔχει καταγωγὴ ἐκ τοῦ αὐτοῦ αἵματος, εἶναι γλωσσικῶν ὁμοιογενές, τὸ συνδέει ἡ αὐτὴ θρησκεία καὶ ἡ κοινότητα θυσιῶν, τὰ αὐτὰ ἤθη ὑπάρχουν· οἱ Ἀθηναῖοι ἑπομένως ὅλα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ τὰ προδώσουν καὶ δὲν προσιδιάζει κάτι παρόμοιον στὸν χαρακτῆρά των. Ἡ εὐθαρσὴς αὐτὴ ἀπόκριση ἐμπερικλείει τὴν οὐσία τῆς ἐθνότητος, ἀλλὰ καὶ τῆς ἐθνικῆς ἑνότητος τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Ἐνημερωτικῶς ἀναφέρομεν ὅτι ὁ ὅρος ἔθνος ἀπαντᾷ στὸν Ὅμηρον μὲ γενικὴ τὴν σημασία τοῦ πλήθους. Ὁ Θουκυδίδης (454-394 π.Χ.) μεταχειρίζεται τὸν ὅρον γιὰ τὶς Ἠπειρωτικὲς φυλές. Ὁ Ξενοφῶν ἐπίσης ἀναφέρει τὸν ὅρον ἔθνος στὴν Κύρου ἀνάβασιν μὲ τὴν ἔννοια τῆς φυλῆς.
Διαφορετικὸ νόημα ἔχει στοὺς Ρωμαίους ὁ ὅρος αὐτὸς μὲ τὴ λέξη nation (= γέννηση), ποὺ σημαίνει μερίς.
Ἐν πάσῃ περιπτώσει, ἡ ἔννοια τοῦ ἔθνους ὑφίσταται ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων. Ἤδη τὸ ὑποδηλώνει ὁ Ἡρόδοτος, ὅπως ἀνωτέρω περιεγράψαμεν. Σημαίνει καὶ ἐσήμαινε τὴν ψυχοσωματικὴ ἑνότητα ἑνὸς λαοῦ, ποὺ εἶναι καὶ φορεὺς καὶ δημιουργὸς τῆς ἱστορίας του. Ὁ ψυχικὸς πολιτισμὸς διέπει τοὺς ἀρχαίου Ἕλληνες. «Τὸ κοινὸν τῶν Ἑλλήνων», ἡ «κοινὴ Ἑλλάς», τό «Ἑλληνικὸν Γένος», ποὺ ἀναφέρει ὁ Πλάτων (427-347 π.Χ.).
Τὸ Βυζάντιον καὶ οἱ λαοὶ οἱ ὁποῖοι ἀκολουθοῦν τὴ φωτεινή του τροχιὰ ἐπὶ αἰῶνες διαθέτει συνείδηση ἐθνικῆς ἑνότητος, καὶ ἂς μὴ χρησιμοποιεῖται ὁ ὅρος ἔθνος. Οἱ κάτοικοι τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους ἐκφράζουν τήν «Θεόσωστον βασιλείαν τῶν Ρωμαίων». Ἡ ἑνότητα τῆς νομοθεσίας, τὸ αὐτὸ θρήσκευμα (ἡ Ὀρθοδοξία) καὶ ἡ ἑνότητα γλώσσης κομίζουν πλήρη τὴν αἴσθηση τῆς ἐθνικῆς ὁμοιογενείας.
Ἡ ἐσωτερικὴ εὐταξία στὴν ἀπέραντη Αὐτοκρατορία, ἡ κρατικὴ ὀργάνωση, ἡ ἀσφάλεια ἐπικοινωνίας ἐπὶ σειρὰ αἰώνων, ἡ τέχνη, ἀποτελοῦν τὴν ἀφετηρία τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως κατὰ τοὺς Μεσαιωνικοὺς χρόνους, ἔστω μὲ κάποιες δια- κυμάνσεις. Καὶ κατὰ τὴν μακρὰ περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ἐπαληθεύεται ἡ οὐσία τοῦ «πλατωνικοῦ Ἑλληνικοῦ γένους» μὲ τίς «Σχολὲς τοῦ Γένους» καὶ μὲ τοὺς περίφημους «διδασκάλους τοῦ Γένους» καὶ τούς «ἐκπροσώπους τοῦ Γένους», τῶν ὁποίων τὰ ὀνόματα εἶναι μυριάδες.
Κάτι ἀνάλογον δὲν συμβαίνει στὴν Δυτικὴ Εὐρώπη κατὰ τὴν Μεσαιωνικὴ περίοδον, ὅπου ἰσχυρὸς ἐθνικὸς δεσμὸς ἀτόμου δὲν ὑφίσταται λόγῳ μετακινήσεων πληθυσμῶν. Μᾶλλον θὰ πρέπει νὰ παραδεχθεῖ κανεὶς ὅτι ἰσχυρότερος δεσμὸς στὸν Μεσαίωνα καὶ κατόπιν ἀναπτύσσεται στοὺς ἀνθρώπους τῆς πόλεως, τῆς ἐπαρχίας ἢ τῆς συντεχνίας. Ἔθνη σχηματίζονται στὴ Δύση μὲ τὴν ἐπικουρία τοῦ Κράτους (Γάλλοι, Ἄγγλοι, Νορμανδοί, Ἱσπανοί κ.λπ.). Λ.χ., ἡ ἐπανάσταση τῶν Βορείων Ἀμερικανῶν κατὰ τῆς Βρετανίας τὸ 1776 καὶ ἡ Διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας συνέτειναν στὴν ἀνάπτυξη τῆς συνειδήσεως τοῦ Ἀμερικανικοῦ Ἔθνους. Ὁ ἐμφύλιος πόλεμος ποὺ μαίνεται στὴ Συρία σήμερα δείχνει μᾶλλον τὴν ἀνυπαρξία ἐθνικῆς συνειδήσεως μεταξὺ τῶν Συρίων.
Τὸ φαινόμενον Ἔθνος ἀποδεικνύει τὴν πολυμερῆ σημασία του καὶ ἔχει ἀπασχολήσει καὶ τὴν ἱστορία τῶν λαῶν καὶ τὴ φιλοσοφία, καὶ ἔχουν γραφεῖ πολλὰ ἔργα σχετικά. Συνάγεται ἐκ διαφόρων μελετημάτων καὶ ἐκ τῆς ἱστορικῆς πραγ- ματικότητος ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ ἔθνους ὑποσημαίνει ὁμοιογένεια, δεσμοὺς κοινῆς καταγωγῆς, κοινὰ στοιχεῖα πολιτισμοῦ, ταὐτόσημα ἰδανικά, κοινὴ συνηθέστατα γλῶσσα καὶ κοινὸν πολιτισμόν. Φυσικά, ὁ καθεὶς κατανοεῖ ὅτι τὸ ἔθνος περιλαμβάνει μὲν ὅσους διαβιοῦν στὸ πάτριον ἔδαφος, ἀλλὰ καὶ ἐκείνους ποὺ ζοῦν ἔξω τοῦ πατρίου ἐδάφους εἰς ἄλλους τόπους.
Οἱ περαιτέρω τοποθετήσεις ὡς πρὸς τὰ στοιχεῖα τὰ ἀποτελοῦντα τὸ ἔθνος κρίνονται ἀναγκαῖες. Συνοπτικῶς, αὐτὰ εἶναι:
– Ἡ κοινὴ θρησκεία. Περὶ αὐτῆς εἶχε ὁμιλήσει ὁ Ἡρόδοτος, κάνοντας λόγο γιά «θεῶν ἱδρύματα κοινά». Εἶναι ἡ θρησκευτικὴ ὁμογένεια στοιχεῖον ἐθνικῆς ἑνότητας. Τοῦτο διαπιστώνει κανεὶς στὸν Ἑλληνισμόν. Ἐπὶ 400 χρόνια οἱ Ἕλληνες ὑπὸ τοὺς Τούρκους ἀπέκτησαν σαφή, σαφέστατη ἐθνικὴ συνείδηση. Καὶ τοῦτο ἕνεκα τῆς θρησκευτικῆς διαφορᾶς ἔναντι τῶν κατακτητῶν των.
Ἡ διαφορὰ δόγματος δὲν κατέστησε ἐφικτὴ τὴν ἕνωση Ἀγγλίας καὶ Ἰρλανδίας ἢ τοῦ Βελγίου καὶ τῆς Ὁλλανδίας.
Ἀναφέρεται ὅτι ἡ γνωστὴ μεταρρύθμιση τοῦ Λουθήρου εἶχε κυρίως ἐθνικὸν χαρακτῆρα, καὶ ἔτσι ἐπέτυχε. Τὸ σύνθημα ἦτο «Ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὴν Ρώμη», ποὺ ὑποστήριζαν οἱ Γερμανοὶ ἡγεμόνες. Ὅπου ὑπάρχει θρησκευτικὴ ἑνότης ἰσχυροποιεῖται καὶ ἐπιρρωνύεται ἡ ἐθνικὴ ἰδέα καὶ ὀντότης. Οἱ Ρῶσοι κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, 1941-1942 καὶ ἑξῆς, ἐπεκαλέσθησαν τὰ θρησκευτικὰ αἰσθήματα τοῦ ρωσικοῦ λαοῦ πρὸς ἀποτροπὴ τοῦ κινδύνου ὑποδουλώσεώς του ἀπὸ τοὺς Γερμανούς.
– Ἡ κοινὴ καταγωγή. Σὲ ὅλους τοὺς λαοὺς ὑπάρχουν παραδόσεις ποὺ ὁμιλοῦν περὶ κοινῆς προελεύσεως ἢ περὶ ἑνὸς γενάρχου. Θεωρίες ἀναφέρονται στὴ βιολογικὴ φυλή. Σύμφωνα μὲ τὶς ἀπόψεις αὐτές, ἀφετηρία τοῦ πνεύματος ἑνὸς λα- οῦ καὶ τοῦ πολιτισμοῦ λογίζεται ἡ κοινότης αἵματος. Ὅμως μᾶλλον ἀσθενὴς εἶναι ἡ θεωρία περὶ βιολογικῶς φυλῆς.
Λ.χ., στὴ Γερμανία μόνο 18-20% τοῦ πληθυσμοῦ ἀνήκουν στὴ βόρεια φυλή. Στὴ Σκανδιναβία ὑπάρχει καθαρὰ βόρεια φυ- λή, χωρὶς νὰ εἶναι ἕνα ἔθνος. Ἐνῷ στὶς Η.Π.Α. ὑπάρχουν ποικιλίες φυλῶν μεταναστῶν, μὲ ἐθνικὴν ὅμως ἑνότητα.
– Ἡ κοινὴ Γῆ. Γιὰ νὰ δημιουργηθεῖ ἔθνος, ἀπαιτεῖται γεωγραφικὴ περιοχὴ κλειστή. Εἶναι ἀναγκαία ἡ κοινὴ γῆ γιὰ τὴ γένεση καὶ διάπλαση ἑνὸς ἔθνους. Ἡ «πατρὶς γῆ» καὶ ἡ «μήτηρ γῆ» εἶναι ἡ ὁρατὴ ἐθνικὴ ὑπόσταση. Αὐτὸ δείχνει ἡ ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τῆς μυκηναϊκῆς περιόδου.
– Τὰ κοινὰ ἤθη. Στοιχεῖον βασικὸν ἐθνικῆς ἑνότητος εἶναι τὰ κοινὰ ἤθη, τά «ἤθεα ὁμότροπα» τοῦ Ἡροδότου. Αὐτὰ τὰ γνωρίσματα παρακολουθοῦν τὴν ἱστορία τοῦ ἔθνους μας, ὅπως ἡ ἐλευθερία, ἡ παρρησία, ἡ δημοκρατικὴ παράδοση κ.λπ. Οἱ Ρωμαῖοι δὲν ἀπερρόφησαν τοὺς Ἕλληνες μετὰ τὸ 146 π.Χ. λόγῳ διαφορᾶς πολιτισμῶν των. Οὔτε οἱ Πολωνοὶ ἀπερροφήθησαν ἀπὸ τοὺς Ρώσους, λόγῳ ἐπίσης πολιτιστικῆς διαφορᾶς των.
– Οἱ κοινὲς τύχες ἀποτελοῦν ἰσχυροὺς ἐθνικοὺς δεσμούς. Ὅσοι λαοὶ ἔχουν περιπετειώδη καὶ πολυαίμακτον βίον δια- θέτουν πολὺ ἐντόνους ἐθνικοὺς δεσμούς.
Οἱ ἐχθροὶ τοῦ ἔθνους ἐπιζητοῦν νὰ ἐκριζώσουν τὴν ἀνάμνηση κοινῶν τυχῶν ἢ νὰ καταργήσουν καὶ νὰ διαστρέψουν τὴν ἱστορίαν. Αὐτὸ πολλὲς φορὲς βλέπομεν νὰ γίνεται καὶ στὴ χώρα μας (1821, Βυζάντιον, 1940-41 κ.λπ.).
– Ἡ κοινὴ γλῶσσα, τό «ὁμόγλωσσον» τοῦ Ἡροδότου, εἶναι τὸ ὄργανον καὶ ὁ φορέας τῆς πνευματικῆς δημιουργίας τῶν προγόνων, καὶ ἑπομένως ὁ μέγας συνεκτικὸς δεσμὸς τοῦ ἔθνους. Εἶναι τὸ παρὸν καὶ τὸ παρελθὸν τῆς Ἑλλάδος ἡ γλῶσσα. Ὅσοι πολεμοῦν τὴ γλῶσσα τῶν προγόνων μας ὑποσκάπτουν αὐτὴν τὴν ἐθνότητά μας.
Ἐπικαλούμεθα τὴν ἄποψη καὶ τὴ μαρτυρία ἑνὸς παλαιοῦ καθηγητοῦ τῆς Φιλοσοφίας, ποὺ παρατηρεῖ τὰ ἑξῆς: «Ἐπειδὴ ἡ γλῶσσα εἶναι στοιχεῖο συνδέσεως ἐθνικῆς, τόσον μὲ τοὺς παρόντας ὁμοεθνεῖς, ὅσον καὶ μὲ τὸ παρελθόν, κατασκευαὶ γλωσσικαὶ ὅπως ἡ Esperando, ἡ Solo, ἡ Volaric, δηλαδὴ γλῶσσαι ἁπλῶς εὐκόλως μανθανόμεναι, συνταχθεῖσαι διὰ νὰ γίνουν διεθνεῖς, δὲν εἶχον ἀπήχησιν εἰς τοὺς λαούς, διότι δὲν εἶχον ψυχήν… Τὸ νεοσύστατον κράτος τοῦ Ἰσραὴλ ἀπέβλεψεν εἰς τὴν χρῆσιν τῆς ἀρχαίας γλώσσης τῆς Βίβλου, καίτοι δὲν ὡμιλεῖτο ἐπὶ αἰῶνας, διότι ἐκεῖ ἔβλεπε τὸ στοιχεῖον ἑνότητος μὲ τὰς πηγὰς τοῦ Ἐθνισμοῦ του» (Κ. Σπετσιέρης, Θεωρία τῆς κοινωνίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ, Ἀθῆναι 1967, σελ. 84).
Δὲν ἐπιτρέπεται νὰ λησμονοῦμεν τὴν ἱστορίαν τῶν ἐθνῶν, καὶ τοῦ ἔθνους μας ἰδιαιτέρως. Κάποιοι Ἄγγλοι ἐπίσημοι τῆς δεκαετίας τοῦ 1950-60, στὴν ἀπαίτηση τῶν Κυπρίων νὰ ἑνωθοῦν μὲ τὴν Ἑλλάδα, ἀπαντοῦσαν ὅτι ἡ Ἑλλὰς εἶναι πτωχή, μικρὰ καί «ἐνδειόπληκτος». Πόσον ἄτοπον εἶναι τὸ ἐπιχειρημάτων αὐτὸ εἶναι καταφανές.
Ἡ ὕπαρξη τοῦ ἔθνους μας κομίζει τὴν παρότρυνση νὰ ἔχει ἀθανασία. Καὶ ὅμως, νόμος ἱστορικὸς καὶ βιολογικὸς ὁρίζει τό «ἀθάνατον» τοῦ ἔθνους, εἰς πεῖσμα τῶν ἐχθρῶν του, φανερῶν καὶ μή, καὶ παρὰ τὴν πρωτοφανῆ δυσμενῆ συγκυρία τοῦ σήμερα.
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΚΤΙΝΕΣ ΕΤΟΣ 83ο | ΜΑΡΤΙΟΣ – ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2020 ΤΕΥΧΟΣ 780
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
