ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ
ΟΤΑΝ ΘΕΡΙΖΕ Η ΠΑΝΟΥΚΛΑ
κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του ΙΘ’ αιώνα
ΜΕ ΤΗΝ αποκατάσταση της ειρήνης ξανάρχισαν οι μεγάλες περιηγήσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Τον Φεβρουάριο του 1818 έφτασε στην Κωνσταντινούπολη διαμέσου Μόσχας ο Άγγλος William Macmichael. Ήταν η δεύτερη φορά που ταξίδευε στον ελληνικό χώρο.
Κάθε μέρα γίνονταν στην Πόλη πυρκαγιές και εκτελέσεις. Είδε στο δρόμο πλάι στο πανδοχείο του ένα γυμνό καρατομημένο πτώμα «με το κεφάλι στην αισχρή θέση, που έδειχνε πως ο εκτελεσμένος ήταν ραγιάς». Το άφησαν τρεις μέρες με φρουρά γενιτσάρων για να μη ζυγώνουν τα σκυλιά και το κατασπαράξουν. Χίλια πιάστρα πλήρωσαν οι φίλοι του για να θάψουν το πτώμα1.
Στα νησιά του Αιγαίου άρχισαν να εφαρμόζονται συστηματικά λίγο πολύ, υγιειονομικά μέτρα για την πρόληψη επιδημιών. Οι Συριανοί λ.χ. απαγόρεψαν στο καράβι του Macmichael να αράξη στο λιμάνι και να εφοδιαστή με τρόφιμα και νερό επειδή προερχόταν από την Κωνσταντινούπολη όπου είχε ενσκήψει επιδημία πανούκλας. Έξη χρόνια πριν, ενώ ταξίδευε στο Αιγαίο, οι Υδραίοι δεν επέτρεψαν να ζυγώση το καράβι στο νησί τους επειδή ερχόταν από τη Χίο που βρισκόταν κοντά στην πανουκλιασμένη Σμύρνη2.
Αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα είχε αρχίσει—και μάλιστα από την αρχή του αιώνα—ο υγειονομικός έλεγχος, όπως πληροφόρησε τον Macmichael ο συμπατριώτης του περιηγητής Dodwell, φτάνοντας το 1805 στη Λειβαδιά.
Έμαθε ότι είχαν σημειωθή μερικά ύποπτα κρούσματα πανούκλας. Μ’ όλο που αποδείχτηκε τελικά ότι δεν είχε γίνει σωστή διάγνωση, οι Αρχές εφοδίασαν τον Dodwell με πιστοποιητικό υγείας γραμμένο στα ιταλικά. «Εν απουσία του ευγενούς κυρίου Γιαννάκη Στάμου Λογοθέτη, βεβαιώνω ενόρκως ότι εις αυτήν χώραν της Λειβαδιάς επικρατεί Θεία Χάριτι αρίστη και πλήρης υγεία και ότι δύναται να αναχωρήση ο ιλλουστρίσιμος Κύριος Dodwell, Άγγλος ταξιδιώτης, δι’ Αθήνας. Λειβαδιά 8 Μαρτίου 1805. Αντί του Γιάν. Λογοθέτη, Γεράσιμος Μυλωνάς με όρκο»3.
Αλλά ενώ στις περισσότερες περιοχές της αυτοκρατορίας είχαν καθιερωθή μέτρα εναντίον των επιδημιών, στην οθωμανική πρωτεύουσα η πανούκλα θέριζε κάθε τόσο μυριάδες ψυχές. Όπως πληροφορήθηκε ο Macmichael δεν υπήρχαν δυνατότητες για την εφαρμογή υγειονομικών μέτρων επειδή ο πληθυσμός ήταν μεγάλος και η διοίκηση ανεπαρκής και ανίσχυρη. Η αδιαφορία, ωστόσο, αποδιδόταν και σε άλλα, περισσότερο πρακτικά αίτια.
Ο Άγγλος συγγραφέας Charles Maclean που μελέτησε το πρόβλημα των επιδημιών στην Ανατολή έγραφε: «Όπως είναι γνωστό ο σουλτάνος κληρονομεί ένα μεγάλο ποσοστό των περιουσιών των υπηκόων που πεθαίνουν. Όταν η επιδημία αφανίζει όλα τα μέλη μιας οικογένειας γίνεται κληρονόμος ολόκληρης της περιουσίας. Η πανούκλα του 1813 χάρισε τέτοιους θησαυρούς στο σουλτανικό θησαυροφυλάκιο που ακόμα είναι πλούσιο»4.
Άλλοι λόγοι που καθιστούσαν αδύνατα τα υγειονομικά μέτρα (καραντίνα, λαζαρέττο κ.λπ.) ήταν ο κίνδυνος να παραλύση το εμπόριο. Τα καράβια θα έχαναν το ένα τρίτο του αναγκαίου για τις μεταφορές χρόνου.
Οι επιδημίες πανούκλας στην οθωμανική αυτοκρατορία κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του ΙΘ’ αιώνα ήταν από τις πιο φονικές της τουρκοκρατίας. Μόνο στην Κωνσταντινούπολη το θανατικό του 1812-1813 θέρισε εκατοντάδες χιλιάδες ψυχές5.
Τα πρώτα κρούσματα, γράφει ο Γάλλος πρεσβευτής στην Πόλη στρατηγός Andreossy, εμφανίσθηκαν τέλη Μαρτίου 1812 ανάμεσα σε Έλληνες.
Τον Σεπτέμβριο η επιδημία απλώθηκε σ’ όλο τον πληθυσμό. Ο αριθμός των νεκρών έφτασε μέσα σε 62 μέρες τους 160.000. Απ’ αυτούς πάνω από 140.000 Τούρκοι και 6.200 Έλληνες.
Τα στοιχεία αυτά τα συγκέντρωσε ο Andreossy από τα νοσοκομεία της Πόλης κι’ από τους θρησκευτικούς και πολιτικούς ηγέτες των διαφόρων εθνοτήτων. Οι ‘Έλληνες είχαν δυο μεγάλα νοσοκομεία για πανουκλιασμένους και άλλα δύο οι Ευρωπαίοι, ένα στο Πέραν και ένα στο Γαλατά.
Η εξάπλωση της επιδημίας οφειλόταν κυρίως στην πώληση πολύτιμων αντικειμένων που ανήκαν στους πανουκλιασμένους και στην αδιαφορία του τουρκικού πληθυσμού για την απολύμανση.
Ο Άγγλος διπλωμάτης και περιηγητής William Turner που έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το καλοκαίρι του 1812, πάνω στην έξαρση της επιδημίας, γράφει ότι σύμφωνα με επίσημη στατιστική της Πύλης η πανούκλα θέρισε στην Πόλη και στις γύρω περιοχές από τις δύο πλευρές του Βοσπόρου 320.955 ψυχές. Αναλυτικά πέθαναν: Τούρκοι 220.000, Αρμένιοι 40.000, Εβραίοι 32.000, Έλληνες 28.000, Χαλεπινοί 50, νησιώτες (Συριανοί και Τηνιακοί κυρίως) 80, Φράγκοι 256.
Το 1813, κατά την παραμονή του Άγγλου περιηγητή Holland στη Λάρισα, ο αρχιεπίσκοπος έλαβε γράμμα από την Κωνσταντινούπολη με στοιχεία για τα θύματα της επιδημίας. Τον πληροφόρησαν ότι μέσα σε τρεις μήνες χάθηκαν 120.000 ψυχές. Τον Οκτώβριο πέθαιναν 2.000 την ημέρα.
Αργότερα ο Holland θα εξακριβώση αυτές τις πληροφορίες από ένα γραπτό ντοκουμέντο που έφτασε στα χέρια του. Σύμφωνα μ’ αυτά τα στοιχεία από τον Ιούνιο του 1812 ως τον Ιανουάριο του 1813 η πανούκλα θέρισε 300.000 άτομα στην Κωνσταντινούπολη και στα περίχωρα7.
Ο Άγγλος περιηγητής John Oliver Hanson γράφει ότι τόση ήταν η εξοικείωση των κατοίκων με την πανούκλα που το ιερατείο δεν κατέφευγε στις καθημερινές δεήσεις για την ανακοπή της επιδημίας—εκδήλωση που σήμαινε τρόμο και απόγνωση—παρά μόνο όταν ο αριθμός των νεκρών που περνούσε από την πύλη της Αδριανούπολης— μια από τις εξόδους της πρωτεύουσας— ξεπερνούσε τους χίλιους μέσα σ’ ένα 24ωρο8.
Στη Σμύρνη η πανούκλα του 1812-1814 έστειλε στον τάφο κάπου 50.000 κατοίκους. Τα περισσότερα θύματα ήταν μουσουλμάνοι που πιστεύοντας στο κισμέτ δεν φρόντιζαν για καμμιά υγειονομική προφύλαξη9.
Ορισμένες ώρες της ημέρας, γράφει ο προτεστάντης μισσιονάριος William Jowett, ο ντελάλης από το τζαμί διαλαλούσε τα ονόματα των νεκρών και καλούσε τους φίλους τους να παρασταθούν στην κηδεία. Και οι φίλοι όχι μονάχα παραστέκονταν στον πανουκλιασμένο αλλά και τον κουβαλούσαν στον ώμο τους. Πριν θάψουν τους νεκρούς τους έπλεναν σε μια κρήνη. Αλλά όταν τα θύματα της επιδημίας έγιναν χιλιάδες εγκαταλείφθηκε αυτή η φροντίδα10.
Οι Φράγκοι απόφευγαν να πατήσουν οτιδήποτε αντικείμενο βρισκόταν στο δρόμο ή ν’ αγγίξουν ένα πρόσωπο. Τα ευρωπαϊκά καταστήματα έκλειναν και οι φράγκικες οικογένειες εγκατέλειπαν την πόλη. Νεκρική σιγή βασίλευε παντού. Στην παραλία ήταν αραδιασμένες οι σκηνές όπου μεταφέρονταν οι πανουκλιασμένοι. Τα γράμματα τα κάπνιζαν πριν τα ανοίξουν κρατώντας τα με μια λαβίδα11. Θεωρούσαν επικίνδυνο το ζεστό, νεοφουρνισμένο ψωμί12.
Η πανούκλα του 1812 απλώθηκε και στη Θεσσαλία κι’ ερήμωσε πολιτείες και χωριά. Στη μεγάλη έξαρση της πανούκλας, το 1813, βρέθηκε στην περιοχή ο Γάλλος περιηγητής Pouqueville. «Βαδίζαμε προς το επίκεντρο της επιδημίας (τα Τρίκαλα) σαν να βρισκόμαστε σε εχθρικό έδαφος. Λίγους μήνες πριν πέρασα από τη Θεσπρωτία που αφανιζόταν απ’ αυτή τη μάστιγα. Ο Τύρναβος ήταν ένα απέραντο νεκροταφείο. Στη Λάρισα θέριζε άγρια το θανατικό. Τα περισσότερα χωριά του κάμπου φαίνονταν ερημωμένα ή θρηνούσαν τους νεκρούς τους. Το μεροκάματο είχε φτάσει ένα χρυσό βενέτικο τσεκίνι (12 φράγκα) αλλά ο τρόμος του θανάτου κατανικούσε τη φιλοχρηματία. Η σοδειά χανόταν από έλλειψη εργατικών χεριών. Μάταια καρτερούσαν το δρεπάνι του θεριστή τα χρυσά στάχια. Οι σπόροι ξανάπεφταν στη γη που τους γέννησε. Οι δουλευτάδες που έσπειραν τον κάμπο είχαν εξαφανισθή, μαύρη χρονιά περίμενε τη Θεσσαλία. Ο πανικός, αφού σάρωσε καλύβες και παλάτια, έφτασε και στο σεράϊ του Βελή. Ο πασάς είχε καταφύγει με το χαρέμι του στα βουνά της Μαγνησίας. Εκεί περιχαρακώθηκε και δεν άφηνε κανένα να ζυγώση. Μονάχα μερικοί Τούρκοι μοιρολάτρες είχαν παραμείνει στη Λάρισα μαζί με τους Εβραίους που εμπορεύονταν τα πράγματα των πεθαμένων, μεταδίδοντας την πανούκλα ως τη Θεσσαλονίκη οπού πέθαναν 15.000 άτομα. Ένας χρόνος συμφοράς για την Ελλάδα»13.
Κατά τη φονική επιδημία του 1819 έφτασε διαμέσου Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη ο Αμερικανός μισσιονάριος Steven Grellet. Ο Άγγλος πρεσβευτής Robert Liston έδωσε εντολή να ληφθούν ειδικά προφυλακτικά μέτρα για τον ξένο. Έστειλε τον δραγουμάνο και τον γενίτσαρο της πρεσβείας να παραλάβουν τις αποσκευές του. «Τις τοποθέτησαν μέσα σε σώκκους από αλογοτόμαρο γιατί μόνο έτσι αποτρέπεται η μετάδοση της πανούκλας, ακόμα κι’ αν οι μεταφορείς έχουν προσβληθή από την αρρώστια. Αντίθετα τα άλλα υλικά, μπαμπάκι, μαλλί κ.λπ. δεν προστατεύουν από την επιδημία». Καθώς βάδιζαν στους δρόμους φρόντιζαν να κρατούν απόσταση από τους Τούρκους προσέχοντας να μην αγγίξουν κανένα μουσουλμανικό μπινίσι14.
Η επιδημία βρισκόταν στην ακμή της. Πέθαιναν 8.000 την ημέρα. Ο μισσιονάριος έβλεπε πανουκλιασμένους να ξεψυχούν στους δρόμους. Είδε ακόμα πως τους κουβαλούσαν στα νεκροταφεία. Τους τοποθετούσαν πάνω σε μια σανίδα και τους μετέφεραν στους ώμους τρέχοντας. Και το πτώμα χοροπηδούσε15.
Ο Γάλλος αξιωματικός Bartlielemy Bacheville βρέθηκε στη Σμύρνη κατά την επιδημία του 1818-1819. Τα καταστήματα λειτουργούσαν αλλά ήταν καγκελλόφραχτα για να μην έρχωνται οι έμποροι σ’ επαφή με το πλήθος.
«Όταν ήθελα ν’ αγοράσω τρόφιμα μου τα έδειχναν από μακριά και μου έλεγαν την τιμή. Ύστερα, αφού έρριχναν τα χρήματα σ’ ένα μαστέλο γεμάτο ξίδι, μου πετούσαν από τα κάγκελλα το ψωμί και το κρέας μου. Αν προλάβαινα τα άρπαζα στον αέρα αλλιώς τα μάζευα στο χώμα όπως οι σκύλοι στο χασάπικο. Τα ίδια σε όλα τα μαγαζιά. Οι κάτοικοι έβγαιναν στο δρόμο αρματωμένοι με μεγάλα μπαστούνια για να κρατούν αλάργα τους πανουκλιασμένους. Έτσι τ’ άριστερά, άνθρωποι που δεν είχα καμμιά διάθεση να ζυγώσω»16.
Ο Πρώσσος περιηγητής Bartholdy που ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1803-1804 γράφει για τα μέτρα προστασίας από την πανούκλα. Ο μόνος τρόπος να προφυλαχθής είναι να αποφεύγης κάθε άμεση επαφή με ξένα πρόσωπα. Αν είσαι υποχρεωμένος να κινηθής ανάμεσα στο πλήθος καλό είναι να πάρης ένα γενίτσαρο να σου ανοίγη δρόμο.
Ο Bartholdy ανακάλυψε μια άλλη μέθοδο. Φορούσε ένα φαρδύ μαντύα που τον έρριχνε στους ώμους χωρίς όμως να περνάη τα χέρια του στα μανίκια.
Έτσι δεν χρειαζόταν να τον αγγίξη καθόλου γυρίζοντας στο σπίτι. Σε πολλά σπίτια του Πέραν άπλωναν σχοινιά κι’ εκεί κρεμούσαν οι άνθρωποι τα πανωφόρια τους. «Αν συνάντησης κανένα καραβάνι, συμβούλευε ο περιηγητής, καλό είναι να κινηθής προς την κατεύθυνση του ανέμου. Στους δρόμους της πολιτείας δεν πρέπει, σε περίπτωση επιδημίας πανούκλας, να δείχνης ανησυχία. Θα σε καταλάβουν οι Τούρκοι, που θεωρούν τις προφυλάξεις υπερβολικές και μάταιες και θάρθουν επίτηδες για διασκέδαση να τριφτούν επάνω σου»17.
Ένας άλλος Άγγλος περιηγητής, ο Edward Dodwell, κατέγραψε περίεργες πληροφορίες για τη διάδοση της πανούκλας στο Μωριά. Υπήρχαν, γράφει, μερικοί ασυνείδητοι και αχρείοι Εβραίοι και Αλβανοί των κατωτέρων τάξεων που φρόντιζαν με σατανικές μεθόδους να διαδοθή η επιδημία, για να καρπωθούν τα αγαθά των πανουκλιασμένων.
Όπως εξήγησε στον περιηγητή ο πρόξενος της Αγγλίας στην Πάτρα Στράνης «όταν κάποιος πανουκλιασμένος ξεφύγη το θάνατο οι πιθανότητες να προσβληθή για δεύτερη φορά είναι λίγες και αν ξανακολλήση δεν κινδυνεύει η ζωή του». Όσοι λοιπόν κατόρθωναν να επιζήσουν ύστερα από δυο και τρεις επιδημίες αποκτούσαν ένα είδος ανοσίας και μπορούσαν άφοβα να μπαίνουν στα μολυσμένα σπίτια για λαφυραγωγία. Αγόραζαν ή έκλεβαν τα ρούχα των πανουκλιασμένων και αναλάμβαναν τον ενταφιασμό τους. Και όπως αποκαλύφθηκε «εμπότιζαν σφουγγάρια και κουρέλια στο αίμα και στο πύο των αρρώστων και τα πετούσαν από τα παράθυρα στα σπίτια των πλούσιων οικογενειών για να πέση θανατικό και να λεηλατήσουν υστέρα τα υπάρχοντά τους. Ο ίδιος ο πρόξενος είδε έναν Αρβανίτη να πετάη στο παράθυρό του ένα μαγαρισμένο σφουγγάρι. Και μόνο από σύμπτωση και από καλή του τύχη σώθηκε αυτός και η οικογένειά του από βέβαιο θάνατο»18.
- Journey from Moscow to Constantinople in the years 1817,1818, London 1819, σ. 16S-167. O Άγγλος περιηγητής John Oliver Hanson που ταξίδεψε στη Μ. Ασία το 1813 γράφει ότι στη Σμύρνη, σε περίπτωση θανατικής καταδίκης, ο δήμιος, εφοδιασμένος μ’ ένα μεγάλο καρφί κι’ ένα σχοινί, οδηγούσε τον μελλοθάνατο σ’ ένα γειτονικό δρόμο και τον κρεμούσε μπροστά σ’ ένα μαγαζί που δεν είχε πληρώσει από πριν για να εξαιρεθή. Το πτώμα κρεμόταν μερικά εκατοστά πάνω από το έδαφος κι’ έμενε εκεί τρεις μέρες. Σε περίπτωση αποκεφαλισμού (ήταν ο πιο αξιοπρεπής τρόπος θανάτου) το πτώμα έμενε και πάλι για τρεις μέρες στο δρόμο σε κοινή θέα (Recollections of Smyrna, 1818, έκδ. Άλκη Αγγέλου, Αθήνα 1968, σ. 467). Την ίδια μέθοδο ακολουθούσαν στα Γιάννενα οι δήμιοι του Αλή. Άφηναν τους κρεμασμένους μπροστά στις εισόδους των σπιτιών μέρες πολλές και συγκέντρωναν μεγάλα ποσά από τους περίοικους για να μετακινήσουν τα πτώματα. Όταν ο καρατομημένος ήταν ραγιάς στερέωναν το κεφάλι ανάμεσα στα σκέλη του, όταν ήταν μουσουλμάνος το τοποθετούσαν κάτω από τη μασχάλη.
- Ένθ’ αν., σ. 171. Και ο Άγγλος περιηγητής William Wilson είδε κατά την προεπαναστατική περίοδο λαζαρέττο στην είσοδο του λιμανιού της Ύδρας (Travels in Egypt and the Holy Land with a journey through Turkey, Greece, the Ionian Isles, Sicily, Spain etc., London 1824, σ. 349).
- Ένθ’ αν., σ. 172-173. Και στην επικράτεια του Αλή πασά είχε καταβληθή προσπάθεια για την καθιέρωση υγειονομικού ελέγχου. Στην Έθν. Βιβλιοθήκη υπάρχει κείμενο οργανισμού Λοιμοκαθαρτηρίου της Ηπείρου με την επιγραφή: «Ο τρόπος με τον οποίον συσταίνεται το Λαζαρέττον». Έχει χρονολογία 9 Μαΐου 1816 και είναι σφραγισμένο με τη σφραγίδα του Μουχτάρ πασά. «1817. Δια το Λαζαρέττον διάταξις βουλωμένη από τον Μουχτάρ πασσιάν».
- Results of an investigation respecting Epidemic and Pestilential deseases, including Researches in the Levant concerning the plague, τ. B’, σ. 77, 78, 79.
- Le comte Andreossy, Constantinople et le Bosphore de Thrace, pendant les annees 1812, 1813 et 1814, et pendant 1’annee 1826, Paris 1828, σ. 178-184.
- Journal of a tour in the Levant, London 1820, τ. A’, σ. 74 κ. έ.
- Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc. during the years 1812 and 1813, London 1815, σ. 264-265. Ο λοιμός εξόντωνε τον πληθυσμό άλλα η ζωή συνεχιζόταν. Οι μουσουλμάνοι δέχονταν την πανούκλα σαν θεομηνία, με εγκαρτέρηση, σχεδόν με αδιαφορία. Στοιχεία για τον αριθμό των θυμάτων της πανούκλας του 1812-1813 βρίσκουμε και στον Κερδώο Έρμη του 1816: «…τις ήθελε πιστεύση ότι κατά το 1812, από του Ιουλίου έως του Οκτωβρίου εγκλειομένου, αφ’ οδ εθυσιάσθησαν παρά της πανώλους 350.000 άνθρωποι, πάλιν εις τα ομμάτια του κοινού λαού εφαίνετο η ιδία πληθύς των κατοίκων εις τας αγοράς και εις τους δρόμους και τελευταίον, άφ’ οδ επεκράτησεν χύτη η ανθρωποφθόρος μάστιξ άλλα δύο έτη (χωρίς όμως τόσην ορμήν) πάλιν η πολυανθρωπότης δεν ηλαττώθη» (Έρμης ο Κερδώος, ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια συγγραφείσα παρά Νικολάου Παπαδοπούλου… Εν Βενετία 1816, τ. Δ’, σ. 402). Για την καταστρεπτική επιδημία του 1813 στην Κωνσταντινούπολη βλ. επίσης William Ouseley, Travels in various countries of the East; more particularly Persia. A work wherein the author has described, as far as his own observations extended, the state of those countries in 1810, 1811 and 1812… London 1813, τ. Γ’, σ. 520 κ. έ.
- Recollections of Smyrna, ένθ’ αν., σ. 482.
- Δραματικά περιστατικά του θανατικού στην Κωνσταντινούπολη ιστορεί ο Ιακ. Ρίζος Νερουλός: «Η πανούκλα απλώθηκε σ’ όλες τις επαρχίες της Μ. Ασίας και της Ευρωπαϊκής Τουρκίας και θέρισε το ένα τρίτο του πληθυσμού αν όχι το μισό. Η Κωνσταντινούπολη αποδεκατίστηκε. Από τους 600.000 κατοίκους χάθηκαν 200.000 μέσα σε τέσσερες μήνες. Στον παροξυσμό της επιδημίας πέθαιναν 3.000 την ημέρα. Μεγάλος αριθμός σπιτιών άλλαξαν κατόχους μέχρι δέκα φορές για να περιέλθουν τελικά στο δημόσιο γιατί δεν υπήρχαν πια συγγενείς να τα κληρονομήσουν. Συνωστισμός επικρατούσε στους δρόμους της Πόλης καθώς διασταυρώνονταν αδιάκοπα οι νεκρικές πομπές. Αποτελούσε θρησκευτικό καθήκον (των μουσουλμάνων) να συνοδεύεται ο νεκρός από μεγάλο πλήθος. Έτσι η πανούκλα μεταδιδόταν παντού με απίστευτη ταχύτητα. Η θάλασσα ήταν γεμάτη μικρά πλεούμενα που κουβαλούσαν πτώματα σε διάφορα νεκροταφεία. Ολόκληρες οικογένειες εξολοθρεύονταν ταυτόχρονα. Και η κηδεία τους γινόταν με την καθιερωμένη τάξη. Μπροστά η νεκρόκασσα του πατέρα, ὕστερα της μάνας. Ακολουθούσαν τη φρικαλέα πομπή, τα φέρετρα των παιδιών. Βλέποντας εκείνους που συνόδευαν το ξόδι ανατρίχιαζες από τη μακάβρια σιωπή και την ηλίθια μοιρολατρεία. Μέσα σε μια γενική συμφορά, ο θρήνος, η κραυγή πόνου αποτελούν μια διέξοδο, μια ανακούφιση. Εδώ δεν ακουγόταν τίποτα. Η σιωπή και η μοναξιά διακόπτονταν μονάχα από τον σπαραχτικό ήχο των βημάτων καθώς περνούσε η νεκρική πομπή. Τον άλλο χρόνο η επιδημία απλώθηκε στη Θράκη και στη Βουλγαρία, πέρασε το Δούναβη και εισόρμησε στη Μολδοβλαχία. Το 1814, ενώ ταξίδευα προς το Βουκουρέστι διαμέσου Θράκης και Βουλγαρίας, περνούσα από έρημες πολιτείες και ακατοίκητα χωριά. Οι κάμποι ήταν οργωμένοι με τάφους. Αυτές οι δύστυχες επαρχίες έμοιαζαν με απέραντα νεκροταφεία. Διαβαίνοντας ανάμεσα στα παντέρημα σπίτια, άκουγα το πρωινό λάλημα των πετεινών που δεν ξυπνούσαν πια κανέναν. Έβλεπα μονάχα σκυλιά, σκυλιά, σκυλιά άλλα πειναλέα να ουρλιάζουν ανατριχιαστικά κι’ άλλα να ξεθάβουν τα πτώματα για να τα καταβροχθίσουν» (Histoire moderne de la Gr0ce depuis la chute de I’empire d’Orient, Geneve, 1828, σ. 222-224).
- Christian Researches in the Mediterranean from MDCCCXY to MDCC- GXX, London 1822, σ. 57.
- «Αι επιστολαί ελαμβάνοντο δια λαβίδος η οποία προηγουμένως είχεν εμβαπτισθή εντός όξους, ετίθεντο εις ωρισμένην θέσιν και επί τέταρτον της ώρας εκαπνίζοντο επί καιομένων αχύρων» , σ. 100). Η πανούκλα απλώθηκε στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου και τα ερήμωσε. Μόνο στα Ψαρά πέθαναν 900 κάτοικοι , σ. 512). Το θανατικό του Τυρνάβου απαθανάτισε και η λαϊκή μούσα:
Πανάθεμά σε Βούλγαρε μ’ όλο σου το κουνάβι.
Κλαίνε τ’ αχούργια γι’ άλογα, οντάδες γι’ αφεντάδες κλαίνε μανάδες τα παιδιά και οι άντρες ταις γυναίκαις. Εφτά χιλιάδες πέθαναν όλοι παλληκαράκια,
Καημένε Τύρναβε και Ράψανη.
(Αδάμ Κ. Ανακατωμένου, Τα νέα όρια, ήτοι τοπογραφικαί και εθνολογικαί σημειώσεις περί της Θεσσαλίας, Εν Αθήναις 1887, σ. 12). Φαίνεται πως αυτός ο Βούλγαρος, δερματέμπορος, είχε μεταδώσει την πανούκλα στον Τύρναβο.
- Memoirs of the life and gospel labour of Stephen Grellet, London 1882, 3η &cS., τ. B’, σ. 3.
- Ένθ’ αν., σ. 7.
- Voyages des Freres Bache ville, capitaines de l’ex-garde, chevaliers de la Legion d’Honneur, en Europe et en Asie apres leur condamnation par la cour Preve- tale du Rhone en 1816, Paris 1822, σ. 251-252.
- Voyage en Grece fait dans les annees 1803 et 1804… Paris 1807, τ. A’, σ. 26-27. Για τα προφυλαχτικά μέτρα εναντίον της πανούκλας κατά την προεπαναστατική περίοδο βλ. και George Browne, Miscellaneous remarks written at Constantinople 1802 (στη συλλογή του Robert Walpole, Travels in various countries of the East, London 1820, σ. 140 κ. έ.).
- A Classical and Topographical tour through Greece during the years 1801-1805 and 1806, London 1819, σ. 112-113. Κατά την προεπαναστατική εικοσαετία η πανούκλα έπληξε πολλές ελληνικές περιοχές: 1802-1803 Κωνσταντινούπολη και Θεσσαλονίκη, 1809 Λάρισα, 1812 Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Κύπρο, 1813-1814 Κωνσταντινούπολη, Θράκη, Μακεδονία, Θεσσαλία, Ήπειρο, Κέρκυρα, Σάμο, Σύρα, Χίο (στη Θεσσαλία αφανίστηκαν η Τσαρίτσανη και τα Φάρσαλα και στην Ήπειρο οι Φιλιάτες), 1815-1816 Λαμία, Λειβαδιά, Ήπειρος (Άρτα, Παραμυθιά, Πάργα), Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Μωριάς (στην “Αρτα θέρισε τα δύο τρίτα του πληθυσμού, κάπου 6.000 ψυχές), 1817 Κρήτη, 1819 Κύπρος, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη (βλ. σχετική βιβλιογραφία Cion Stephanos, La Gr0ce au point de vue naturel, ethnologique, anthropologique, demographique et medical, Paris 1884, σ. 510).
Από το υπέροχο έργο : ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1810-1821. ΤΟΜΟΣ Γ2, σελ. 466-472. Δέκατη έκδοση, Πολιτιστικές εκδόσεις ΕΠΕ, ΑΘΗΝΑ 2003 Μεσολογγίου 5, Αθήνα 106 81 Τηλ./Φαξ: 210.33.03.590
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ