Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.
Διακονικά παραγγέλματα κατά τήν μικρή εἴσοδο
καί πρό τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς θείας Λειτουργίας
Ἐρώτηση: Ποιά εἶναι ἡ ἔννοια τῶν διακονικῶν παραγγελμάτων: α) «Σοφία· ὀρθοί» κατά τήν ὕψωση τοῦ Εὐαγγελίου στήν μικρή εἴσοδο, β) «Πρόσχωμεν, Σοφία, Πρόσχωμεν» πρίν ἀπό τό Ἀποστολικό ἀνάγνωσμα καί γ) «Σοφία· ὀρθοί» πρίν ἀπό τό Εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα; π. Σ.Κ.
Κατά τήν τέλεση τῆς θείας Λειτουργίας ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἔχουν τά παραγγέλματα τοῦ διακόνου κατά τή μικρή εἴσοδο, καθώς ἐπίσης καί οἱ προτροπές πρό τῶν ἀναγνωσμάτων. Ἐρχόμενος, λοιπόν, ὁ διάκονος στό μέσον τοῦ ναοῦ «καί σταθείς ἔμπροσθεν τοῦ ἱερέως ὑψοῖ μικρόν τάς χεῖρας, ἴσον τοῦ μετώπου αὐτοῦ, καί δεικνύων τό Εὐαγγέλιον ἐκφωνεῖ· Σοφία· ὀρθοί». «Πρόσχωμεν. Σοφία. Πρόσχωμεν», προτρέπει κατά τό πρό τοῦ Ἀποστόλου Προκείμενο. Σήμερα οἱ ἐν λόγῳ διακονικές προτροπές –γράφει ὁ μακαριστός π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης– ἐκφωνοῦνται ὡς ἑξῆς: «Τό πρῶτο “Πρόσχωμεν” μετά τό προκείμενο· τό “Σοφία” μετά τόν στίχο τοῦ προκειμένου, καί τό β΄ “Πρόσχωμεν” μετά τόν τίτλον τοῦ ἀναγνώσματος. Ἡ συνήθεια αὕτη», συνεχίζει ὁ ἴδιος, «εἶναι ἐσφαλμένη ὡς πρός τό α´ “Πρόσχωμεν”, τό ὁποῖον ἐκφωνεῖται διά τό προκείμενον καί πρέπει νά λέγεται πρό αὐτοῦ. Παλαιότερον δηλ. πρό τοῦ προκειμένου ἀπηγγέλλετο ὁ τίτλος αὐτοῦ: “Προκείμενον, Ψαλμός τῷ Δαβίδ”, ἤ, ὡς λέγομεν σήμερον κατά τήν Μεγάλην Τεσσαρακοστήν: “Προκείμενον. Ἦχος… Ψαλμός…”· ὁ διάκονος παρήγγελλε: “Πρόσχωμεν”, καί τότε ἐψάλλετο ἤ ἀπηγγέλλετο τό προκείμενον μετά τῶν στίχων ἤ τοῦ στίχου.
Τήν ὀρθήν ταύτην τάξιν προβλέπει καί ἡ προτασσομένη τοῦ βιβλίου τοῦ Ἀποστόλου οἱονεί ὡς πρόλογος αὐτοῦ “Εἴδησις πρός τόν ἀναγνώστην τοῦ Ἀποστόλου”, ὁρίζουσα τά ἑξῆς: “Καί ἀφοῦ ἔλθῃ ὁ ἀναγνώστης ἐν μέσῳ τῆς Ἐκκλησίας ἀσκεπής μετά τοῦ Ἀποστόλου, λέγει ὁ ἱερεύς· Πρόσχωμεν…, Ὁ δέ ἀναγνώστης, λέγει τό προκείμενον, ἤτοι τούς προφητικούς στίχους τούς πρό τοῦ Ἀποστόλου”. Καί σήμερον δέ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ὁ μέλλων ν’ ἀναγνώσῃ τόν Ἀπόστολον ἐκφωνεῖ: “Προκείμενον τοῦ Ἀποστόλου”. Ὁ διάκονος· “Πρόσχωμεν”· καί τότε ἀπαγγέλλεται τό προκείμενον. Εἰς τούς ἐνοριακούς ναούς, μή ἀπαγγελλομένου τοῦ τίτλου τοῦ προκειμένου, δέον νά τηρῆται ἡ ἑξῆς ὀρθή τάξις: Εὐθύς μετά τόν τρισάγιον ὕμνον: Ὁ διάκονος (ἤ ὁ ἱερεύς)· Πρόσχωμεν. Ὁ ἀναγνώστης· Τό προκείμενον καί τόν στίχον αὐτοῦ. Ὁ διάκονος· Σοφία. Ὁ ἀναγνώστης· Τόν τίτλον τοῦ ἀναγνώσματος. Ὁ διάκονος· Πρόσχωμεν. Ὁ ἀναγνώστης· Τήν περικοπήν. Σημειωτέον ὅτι ἡ αὐτή τάξις ἐτηρεῖτο καί διά τό μεταξύ τοῦ Ἀποστόλου καί τοῦ Εὐαγγελίου ψαλλόμενον “Ἀλληλούϊα”, τό ὁποῖον ἐπίσης ἐψάλλετο μετά στίχων, ἤτοι: Ὁ ἀναγνώστης: Ἀλληλούϊα. Ψαλμός τῷ Δαβίδ. Ἤ Ἀλληλούϊα. Ἦχος… Ψαλμός… Ὁ διάκονος· Πρόσχωμεν.
Ὁ ψάλτης ἔψαλλε τό Ἀλληλούϊα μετά τῶν στίχων κατά δέ τήν ψαλμῳδίαν αὐτοῦ (καί ὄχι κατά τήν διάρκειαν τοῦ Ἀποστόλου) ὁ μέν διάκονος ἐθυμία, ὁ δέ ἱερεύς ἀνεγίνωσκε τήν πρό τοῦ Εὐαγγελίου εὐχήν καί ἀκολούθως παρέδιδεν εἰς τόν διάκονον τό Εὐαγγέλιον, οὗτος δέ μετέβαινεν εἰς τόν ἄμβωνα διά τήν ἀναγνωσιν τῆς περικοπῆς. Μετά δέ τό τέλος τοῦ Ἀλληλουαρίου παρήγγελεν ὁ ἱερεύς· “Σοφία· ὀρθοί· ἀκούσωμεν κ.λπ.”». Εἰδικότερα τά προκαταρκτικά τοῦ Εὐαγγελίου ὅταν λειτουργεῖ μόνος ὁ ἱερεύς ἄνευ διακόνου «τό φυσικώτερο –σημειώνει ὁ καθηγητής Ἰωάννης Φουντούλης– εἶναι νά λέγωνται μέ τό πρόσωπο ἐστραμμένο πρός τόν λαό, ἐφ’ ὅσον πρός αὐτόν διαλέγεται ὁ ἱερεύς ἤ ὁ διάκονος, καί τόν καλεῖ νά ἀπαντήσει στίς προτροπές του».
Κατά τή «Διάταξι τῆς θείας Λειτουργίας» τοῦ πατριάρχου Φιλοθέου τοῦ Κοκκίνου († 379), ἡ ὁποία περιγράφει τήν τάξη τῆς Λειτουργίας καί μέ διάκονο, ὁ ἱερέας, λέγει τά «Σοφία· ὀρθοί…», ἱστάμενος ὄπισθεν τῆς ἁγίας τραπέζης (σύνθρονο) εἴπερ ἔχει τόπον, εἰ δὲ μὴ ἔμπροσθεν· καὶ βλέπων πρὸς δυσμάς» ἐκφωνεῖ· «Σοφία· ὀρθοί ἀκούσωμεν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου». Ὡς πρός τή σημασία αὐτῶν τῶν προτροπῶν, τό «Πρόσχωμεν», πού ὡς λειτουργική ἔκφραση εἶναι γνωστή ἀπό τά ἔργα τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, «ἔστηκεν ὁ διάκονος μέγα βοῶν καὶ λέγων· “Πρόσχωμεν” καί τοῦτο πολλάκις», κατά τόν ἅγιο Νικόλαο Καβάσιλα σημαίνει «τὸ μὴ ῥαθύμως ἑστάναι καὶ ἀμελῶς», δηλαδή νά μή στέκονται οἱ πιστοί μέ ραθυμία καί ἀμέλεια, ἀλλά νά ἔχουν τόν νοῦ τους προσηλωμένο στά τελούμενα καί ψαλλόμενα. «Σοφία» δέ εἶναι «οἱ προσήκοντες τῇ τελετῇ λογισμοί, μεθ’ ὧν ὁρᾶν δεῖ καὶ ἀκούειν τὰ τελούμενα καὶ λεγόμενα οἱ πίστεως γέμοντες».
Εἶναι ἀναγκαία αὐτή ἡ ἀνάμνηση τῶν κατάλληλων γιά τήν τελετή λογισμῶν, ὡς μία ἀντίσταση κατά τῆς τυραννίας τῆς λήθης. «Οὐδὲν τῶν ἀνθρωπίνων παθῶν οὕτω συνεχῶς καὶ ῥαδίως ἐκτρέπει τὸν ἄνθρωπον ὡς τοῦτο τὸ πάθος». Χάνει κανείς τόν χρόνο του, ἐάν δέν μετέχει μέ καθαρούς λογισμούς στή θεία Λειτουργία καί ἄν δέν εἶναι ἄγρυπνος καί ἐν ἐγρηγόρσει. «Χρεία δὲ τῆς ἔξωθεν ὑπομνήσεως, ἵνα συνεχῶς ὑπὸ τῆς λήθης συλώμενον τὸν ἡμέτερον νοῦν, καὶ περιελκόμενον εἰς ματαίας μερίμνας ἀναλαμβάνειν δυνώμεθα πάλιν». Θά πρέπει δηλαδή νά μᾶς ὑπενθυμίζει κάποιος τήν προσοχή πού χρειάζεται κατά τή θεία Λειτουργία, ὥστε ὁ νοῦς μας νά μήν παρασύρεται σέ μάταιες μέριμνες.
Τό «ὀρθοί» εἶναι καί αὐτό ἐπιφώνημα παραινέσεως. «Τίς δὲ ἡ παραίνεσις; Ἐναγωνίους ἡμᾶς εἶναι βούλεται τῷ Θεῷ καὶ τοῖς μυστηρίοις ἐντυγχάνοντας καὶ μὴ ῥαθύμως, ἀλλὰ μετὰ σπουδῆς καὶ πάσης αἰδοῦς τὴν τοιαύτην ὁμιλίαν ποιεῖσθαι, εἴτε ὁρᾶν εἴτε λέγειν εἴτε ἀκούειν τι δεήσει ἱερῶν καὶ σημεῖον τοῦτο πρῶτον δεικνύναι τῆς σπουδῆς ταύτης καὶ τῆς εὐλαβείας τὴν ὄρθωσιν τοῦ σώματος, τὸ μὴ καθημένους, ἀλλ’ ἐστῶτας τοῦτο ποιεῖν». Γιά νά καταβάλουμε τή σημασία πού ἔχει ἡ ὄρθια στάση τοῦ σώματος καί ἡ μετά σπουδῆς, σεβασμοῦ καί εὐλαβείας συμμετοχή σέ ὅσα λέγονται καί ἀκούγονται στή σύναξη τῆς Εὐχαριστίας ὁ ἱερός Καβάσιλας φέρνει τό παράδειγμα τῶν δούλων, πού ἔχουν ὅλο τόν νοῦ τους στραμμένο πρός τό νεῦμα τῶν κυρίων, γιά νά εἶναι ἕτοιμοι νά τρέξουν ἐκεῖ πού αὐτοί θά τούς καλέσουν. «Ἡμεῖς δὲ καὶ ἱκέται τῷ Θεῷ περὶ τῶν μεγίστων καὶ δοῦλοι δουλείαν παντοδαπήν».
Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, πιστός στή δική του ἑρμηνευτική γραμμή πού ἔχει γιά τά τελούμενα κατά τή θεία Λατρεία, ἑρμηνεύει χριστοκεντρικά τά παραγγέλματα αὐτά. Ὅλα ὅσα γίνονται κατά τή μικρή λεγόμενη εἴσοδο συμβολίζουν «τὴν ἐπὶ Χριστῷ χαρὰν διὰ τὴν αὐτοῦ ἐν τῷ σταυρῷ νίκην τῇ ἀναστάσει καὶ ἀναλήψει». Ἡ ἔλευση τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο, ὁ θάνατος, ἡ ταφή καί ἡ κάθοδός του στόν Ἅδη σημαίνονται μέ τήν κλίση τῆς κεφαλῆς τοῦ ἀρχιερέα καί ὅλων τῶν ἱερέων. «Ἔπειτα μετὰ τὴν προσευχὴν ἀναστάντων, δηλοῦται ἡ ἔγερσις, ἣν καὶ ὑψούμενον τὸ ἱερὸν Εὐαγγέλιον ὁμοίως παριστᾷ· καὶ ἡ φωνὴ δὲ τοῦ διακόνου τὸ “Σοφία· ὀρθοί”. Ἀνώρθωσε γὰρ ἡμᾶς ἀναστὰς ὁ Κύριος καὶ ἀνύψωσε. Διὸ καὶ ἡ τῆς ἀναλήψεως αὐτοῦ γίνεται ἐντεῦθεν προπομπή τε καὶ εὐφημία καθὼς καὶ οἱ ἄγγελοι ἔλεγον τότε Χριστοῦ ἀναγομένου, “τίς ἐστιν οὗτος ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης;” Διὸ καὶ ὁ ἀρχιερεὺς ἀνερχόμενος τόν Ἰησοῦν ἐκτυπῶν εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνερχόμενον, εὐφημεῖται».
ΕΦΗΜΕΡΙΟΣ Νοέμβριος – Δεκέμβριος 202
