Ιερεμίας Φούντας (+)
Μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως
Γένεση κεφ. 9-11:
Μια νέα αρχή
Η διήγηση περί του κατακλυσμού ακολουθείται από την ιστορία της διαθήκης του Θεού με τον Νώε (9, 1-17). Κατά την Αγία Γραφή ο Θεός εισέρχεται σε μια σειρά «διαθηκών» με χωριστά πρόσωπα, με έθνη και με την ανθρώπινη φύση γενικά. Αυτές οι διαθήκες εκφράζουν τις δημιουργούμενες σχέσεις μεταξύ Θεού και ανθρώπων. Στις διαθήκες του ο Θεός λέει τους όρους που απαιτεί από τους ανθρώπους και κάνει υποσχέσεις σχετικά με το μέλλον. Μερικές απ’ αυτές τις υποσχέσεις θα εκπληρωθούν άνευ όρων, ενώ η εκπλήρωση άλλων υποσχέσεων εξαρτάται από την πιστή τήρηση των εντολών του Θεού εκ μέρους του ανθρώπου.
Κάθε διαθήκη συνοδεύεται από ένα σημείο ως απόδειξη ότι γίνεται κάποια συμφωνία. Τρεις από τις διαθήκες αναφέρονται σαφώς στην Πεντάτευχο: α) Η διαθήκη με τον Νώε (Γεν. 9, 1-17) είναι μονόπλευρη κατά το ότι δεν εξαρτάται από την εκ μέρους του ανθρώπου πιστή ανταπόκριση στον Θεό· εκτείνεται σ’ όλη την δημιουργία και δίνεται για σημείο της ένα φυσικό φαινόμενο, το ουράνιο τόξο, β) Η διαθήκη με τον Αβραάμ (Γεν. 12, 1-3. 13,14-17. 15,1-7.18-21 και 17, 18) προϋποθέτει την προσωπική του δέσμευση με τον Θεό, εκτείνεται μόνο στους απογόνους του και σημείο της είναι η περιτομή, γ) Η διαθήκη με τον Ισραήλ (Εξ. κεφ. 19-24) απαιτεί συνεχή πιστότητα … εκτείνεται στο Ισραηλιτικό έθνος και σημείο της είναι η τήρηση του Σαββάτου (βλ. Εξ. 31, 16-17).
Η διαθήκη προς τον Νώε βασίζεται στην προϋπόθεση της ηθικής και γενικά πνευματικής διαταραχής που προξένησε η αμαρτία, στην «διαπίστωση» του Θεού ότι «έγκειται η διάνοια του ανθρώπου επιμελώς επί τα πονηρά εκ νεότητος αυτού» (Γεν. 8, 21). Η απόφαση του Θεού είναι ότι η κυριαρχία του ανθρώπου στην φύση θα εξασκείται όχι με ειρήνη, αλλά με φόβο.
Γεν. 9,2 Ο τρόμος σας και ο φόβος σας να είναι σ’ όλα τα θηρία της γης και σ’ όλα τα πτηνά του ουρανού· στα ερπετά της γης και σ’ όλους τους ιχθύς της θάλασσας. Σας τάδωσα στην εξουσία σας.3 Κάθε τι που ζει και κινείται στην γη θα είναι για τροφή σας. Σας τα έδωσα όλα για διατροφή σας, όπως (άλλοτε σας έδωσα) το χλωρό χόρτο.4 Κρέας όμως με την ζωή του, που είναι το αίμα του, δεν θα φάτε.
Τώρα για την συντήρηση της ζωής του, επιτρέπεται ο άνθρωπος να φονεύει και να τρώει τα ζώα, πράγμα που απαγορευόταν από την αρχή. Απαγορεύεται όμως στον άνθρωπο να πίνει το αίμα των ζώων, γιατί κατά την Αγία Γραφή το αίμα θεωρείται ως η ουσία της ζωής και η ζωή ανήκει απόλυτα στον Θεό και όχι στον άνθρωπο. Αλλά η απαγόρευση του Θεού, να μην πίνει ο άνθρωπος το αίμα του ζώου, πιθανόν να έχει και άλλη βαθύτερη έννοια: Οι άνθρωποι θυμούνταν ότι διωκόμενοι από τον παράδεισο έχασαν την αθανασία, γιατί δεν έφαγαν από το δέντρο της ζωής. Λαχταρούσαν όμως την αθανασία και οι μεν άνθρωποι του Θεού είχαν την γλυκειά ελπίδα να φάνε κάποτε από το δέντρο της ζωής και να την αποκτήσουν. Και η προσδοκία τους αυτή εκπληρώθηκε στον Χριστό, που τρώνε την Σάρκα Του και πίνουν το Αίμα Του «εις ζωήν αιώνιον και αθάνατον». Οι άνθρωποι όμως που εγκατέλειψαν τον Θεό βρήκαν υποκατάστατο αυτού του δέντρου της ζωής την πόση του αίματος. Για να πετύχουν, λοιπόν, την αθανασία οι ειδωλολάτρες, για θρησκευτικό δηλαδή λόγο, έπιναν το αίμα ζώων, ακόμη και ανθρώπων, γιατί πίστευαν ότι στο αίμα εδράζεται η ζωή. Ο Θεός απαγορεύοντας στον Νώε και τους απογόνους του να τρώνε αίμα, το κάνει γιατί δεν θέλει να έχει ο λαός Του υποκατάστατα του δέντρου της ζωής, που στερήθηκε με την παρακοή των πρωτοπλάστων, αλλά να ζήσει με μετάνοια και να το απολαύσει μια μέρα στον Χριστό.
Η διαθήκη επίσης προς τον Νώε απαγορεύει τον φόνο και η παράβαση της εντολής αυτής, ως εντολής θεσπισθείσης από τον Θεό, τιμωρείται με την εσχάτη των ποινών: «Όποιος χύσει αίμα ανθρώπου θα του χυθεί το αίμα· γιατί κατά την εικόνα Θεού δημιούργησα τον άνθρωπο» (9, 6). Οι εχθρικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπου και ζώων και μεταξύ ανθρώπου και ανθρώπου, που υπονοούνται στις περικοπές μας εδώ, εκφράζουν παραστατικά την διαφθορά του κόσμου από την αμαρτωλότητα των ανθρώπων.
Η διαθήκη του Θεού με τον Νώε είναι παγκόσμια -δηλαδή εκτείνεται πέρα από τον Νώε, στους απογόνους του και σ’ όλες τις ζωντανές υπάρξεις (Γεν. 9, 8-10). Η υπόσχεση αυτής της διαθήκης είναι ότι «δεν θα καταστραφούν πια όλα τα πλάσματα από κατακλυσμό· δεν θα ξανασυμβεί πια κατακλυσμός νερού, για να καταστρέψει όλη την γη» (9, 11). Αυτή η υπόσχεση δεν σημαίνει ότι ο Θεός δεν θα εξακολουθεί να κρίνει, να καταδικάζει και να τιμωρεί την αμαρτία· αλλά σημαίνει απλά ότι η δημιουργία του Θεού δεν θα καταστραφεί από την δύναμη του κακού. Θα επικρατήσει ο απολυτρωτικός σκοπός του Θεού. Όπως είπαμε, ως σημείο της διαθήκης προς τον Νώε είναι το ουράνιο τόξο (9, 11-17), ένα σημείο υπόσχεσης του Θεού προς τον Νώε και προς όλο τον κόσμο για λύτρωση.
Η συνεχιζόμενη πρόκληση του κακού. Έχουμε δει ότι η διαθήκη προς τον Νώε προϋποθέτει την συνεχιζόμενη παρουσία και κατεργασία της αμαρτίας στον κόσμο, ακόμη και μετά τον κατακλυσμό. Το τμήμα 9,18- 11,9 εκφράζει την αυξανόμενη αμαρτία της ανθρώπινης φυλής.
Κατά πρώτον στην περικοπή Γέν. 9, 20-27 διαβάζουμε για την παράξενη αμαρτία του Χαμ, ενός εκ των τριών υιών του Νώε: 9,20 Ο Νώε άρχισε να γίνεται γεωργός και φύτεψε αμπέλι· 21 και ήπιε κρασί και μέθυσε και γυμνώθηκε στην σκηνή του. 22Ο Χαμ, ο πατέρας του Χαναάν, είδε την γύμνωση του πατέρα του και το είπε έξω στους δύο αδερφούς του.23 Τότε ο Σημ και ο Ιάφεθ πήραν το ένδυμα (του πατέρα τους), το έβαλαν στην πλάτη τους και βαδίζοντας προς τα πίσω σκέπασαν την γύμνωση του πατέρα τους, τα πρόσωπά τους ήταν στραμμένα προς τα πίσω και έτσι δεν είδαν την γύμνωση του πατέρα τους. 24 Όταν ο Νώε συνήλθε από την μέθη, έμαθε όσα του έκανε ο νεώτερος υιός του, 25καί είπε: «Καταραμένος να είναι ο παίς Χαναάν να γίνει δούλος των άδερφών του». 26Καί είπε ακόμα: «Ας είναι ευλογημένος Κύριος ο Θεός του Σημ· ο Χαναάν να γίνει δούλος σ’ αυτόν. 27 Ας αυξήσει ο Θεός τον Ιάφεθ και να κατοικήσει στις σκηνές του Σημ. Ο δε Χαναάν να γίνει δούλος του».
Στην παραπάνω περικοπή υπάρχουν δυο πράγματα που πρέπει να ερμηνευτούν· και μάλιστα φαίνονται δύσκολα στην ερμηνεία τους. Το πρώτο είναι, σε τι ακριβώς συνίσταται η αμαρτία του Χαμ και το δεύτερο, γιατί ο Νώε εξέφερε κατάρα εναντίον του Χαναάν, του υιού του Χαμ (10, 6), και όχι εναντίον του ίδιου του Χαμ, που αμάρτησε.
Η αμαρτία του Χαμ νοείται με την φράση «είδε την γυμνότητα του πατέρα του» (στίχ. 22). Η φράση αυτή πρέπει να κατανοηθεί στο φως του κεφ. 18 του βιβλίου του Λευιτικού. Σ’ αυτό το κεφάλαιο λέγεται ότι είναι μίασμα, είναι βδέλυγμα για τον άνθρωπο να «αποκαλύψει την γυμνότητα» του πατέρα του, της μητέρας του, της αδελφής του, των παιδιών του, των εγγόνών του, των θείων του, της κουνιάδας του και των νυφών του (Λευιτ. 18, 6-16). Με την απαγόρευση αυτή εδώ καταδικάζεται κάθε είδους αιμομιξία. Η έκφραση «αποκάλυψη της γυμνότητας» αναφέρεται στις ποικίλες μορφές της σεξουαλικής σχέσης. Η ομοφυλοφιλία καταδικάζεται στις περικοπές Λευιτ. 18, 22 και 20,13 και Ρωμ. 1, 26-27. Το αμάρτημα του Χαμ, όπως ερμηνεύει ο George Cronk, πρέπει να ήταν μια κάποια μορφή αιμομιξίας και αθέμιτης σχέσης αυτού με τον πατέρα του. Πρέπει όμως να σημειώσουμε και μάλιστα να τονίσουμε ότι στην διήγησή μας δεν καταδικάζεται καθόλου ο Νώε. Είναι αλήθεια ότι μέθυσε, αλλά χωρίς να γνωρίζει τήv μεθυστική επίδραση του οίνου.
Ερχόμαστε τώρα στο άλλο δύσκολο ερμηνευτικό θέμα της περικοπής μας: Γιατί ο Νώε καταράστηκε τον Χαναάν, το παιδί του Χαμ, και όχι τον ίδιο τον πατέρα Χαμ που αμάρτησε; Σαν πιο απλή, αλλά και λογική ερμηνεία είναι να πούμε ότι η κατάρα του Νώε προς τον Χαναάν είναι πραγματικά η μεγαλύτερη τιμωρία και κατάρα και προς τον πατέρα του Χαμ· γιατί όλη η φροντίδα και γλυκειά ελπίδα του πατέρα είναι να έχει ευλογημένους απογόνους («σπέρμα»). Έτσι, η προς τον Χαμ κατάρα και αποστροφή του Νώε εκφράζεται πιο δυνατά με την εκφορά της κατάρας στον υιό του Χαναάν.
Η Βίβλος μας λέει ότι οι ασέλγειες, που τελευταία έγιναν κοινές μεταξύ των χαναανιτικών φυλών της παλαιάς Παλαιστίνης, προήλθαν από την αμαρτία του Χαμ και οδήγησαν στην τελική κατάκτηση των Χαναανιτών από τον λαό του Ισραήλ. Όπως θα δούμε, οι Ισραηλίτες ήταν απόγονοι του Σημ, ο οποίος ευλογήθηκε από τον Νώε να γίνει ο κατακτητής των Χαναναίων. – Το εδώ σκιτσάρισμα της αμαρτίας του Χαμ, η από νεαρά ηλικία ροπή στην παρά φύση αμαρτία και μάλιστα προς το πιο σεβαστό συγγενικό πρόσωπο, τον πατέρα, είναι ένα δυνατό παράδειγμα για να εκφράσει το κατάντημα στο οποίο έφτασε η αμαρτία.
Η συνεχιζόμενη πρόκληση του κακού στην μετά τον κατακλυσμό εποχή έχει το πορτραίτο της στην Γένεση κεφ. 10. Οι απόγονοι του Νώε εδώ διαιρούνται σε τρεις μεγάλες ομάδες: στους υιούς του Ιάφεθ (10, 1-5), τους υιούς του Χαμ (10, 6-20) και τους υιούς του Σημ (10, 21-32). Και αυτές οι τρεις ομάδες υποδιαιρούνται στην συνέχεια σε ένα πλήθος λαών, πολιτισμών και εθνών. Αυτές οι γενεαλογίες του 10ου κεφ. της Γένεσης μπορεί ασφαλώς να θεωρηθούν ότι συνιστούν μια πρώτη προσπάθεια για την γεωγραφική και εθνολογική παράσταση του πληθυσμού της γης. Η θεολογική όμως έννοια του κεφαλαίου έγκειται στην έμφαση που δίνεται στον χωρισμό των ανθρώπων, στον τεμαχισμό της ανθρώπινης φυλής, πράγμα που δηλώνει το χάσιμο πια της ενότητας και την επικράτηση της διαίρεσης των ανθρώπων. Όπως λέει ο George Cronk «οι δυνάμεις του πολιτιστικού σωβινισμού, του εθνοκεντρισμού και του εθνικισμού είναι, πραγματικά, από τα πιο φανερά σημεία ότι έχασε η ανθρωπότητα την ενότητά της υπό τον Θεό. Και αυτό το χάσιμο της αρχικής ενότητας είναι ασφαλώς ένα από τα μεγαλύτερα συμπτώματα της ανθρώπινης αμαρτωλότητας».
Η ιστορία του Πύργου της Βαβέλ στην περικοπή Γεν. II, 1-9 είναι μια τελική απεικόνιση της ανθρώπινης διαφθοράς, που επικρατεί στον κόσμο μετά τον κατακλυσμό. Η ιστορία αυτή βασίζεται στο καλά γνωστό γεγονός, ότι έσπασε πια η κοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και δεν υπάρχει μεταξύ τους συνεννόηση, γιατί μιλούν διάφορες γλώσσες. Ακόμη και οι άνθρωποι που μιλούν την ίδια γλώσσα δεν έχουν πραγματική και ουσιαστική κοινωνία μεταξύ τους. Οι άνθρωποι, λοιπόν, υποφέρουν από την σύγχυση των γλωσσών και συχνά δεν μπορεί να καταλάβουν ο ένας τον άλλο. Αυτή η κρίση της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων είναι ένα σημείο της αποξένωσης των ανθρώπων από τον Θεό. Όπως είδαμε προηγουμένως, η επανάσταση του ανθρώπου κατά του Θεού, με την αμαρτία των πρωτοπλάστων, έφερε και την μεταξύ των ανθρώπων επανάσταση και ό Κάιν φονεύει τον αδελφό του Άβελ.
Με όσα γράψαμε σε όλο το εδώ κεφάλαιο θίξαμε γενικά τα μεγάλα θέματα των κεφ. 1-11 της Γένεσης. Αυτά είναι: Η από τον Θεό δημιουργία του ανθρώπου και του κόσμου· η πτώση του ανθρώπου και η εξ αιτίας αυτής της πτώσης αποξένωσή του από τον Θεό· η κρίση του Θεού, η καταδίκη και η τιμωρία της αμαρτίας· ο σκοπός του Θεού να σώσει τον άνθρωπο και τον κόσμο. Το κεντρικό μήνυμα των κεφ. 1-11 της Γένεσης είναι ότι η αιτία για το άγχος και την χωρίς νόημα ζωή του ανθρώπου οφείλεται στο ότι αυτός δεν υπακούει και δεν αγαπάει τον Θεό. Η ζωή μας έχει νόημα μόνο με τον Θεό και μόνο σ’ Αυτόν βρίσκουμε τους εαυτούς μας και την σωτηρία μας.
Η γενεαλογία των Σημιτών από τον Σημ μέχρι τον Αβραάμ (11, 10-32) είναι το τελικό σημείο που σημειώνει το απολυτρωτικό έργο του Θεού στα κεφ. Γέν. 1-11, γιατί εδώ αρχίζει να γίνεται λόγος περί του Αβραάμ. Στον Αβραάμ ο Θεός εκλέγει ένα νέο λείμμα. Οι απόγονοι του Αβραάμ θα είναι ο λαός του Ισραήλ, ο εκλεκτός λαός. Και ο υποσχημένος στο Γεν. 3, 15 Λυτρωτής θα προέλθει από τον εκλεκτό λαό. Το «Σπέρμα της Γυναικός», που είναι ο εκ Παρθένου γεννηθείς Ιησούς Χριστός, προέρχεται από την μακρά γραμμή του Αδάμ, του Σηθ, του Νώε, του Σημ, του Αβραάμ, του Ισαάκ, του Ιακώβ, του Ιούδα και του Δαυίδ (βλ. Ματθ. 1, 1-18 και Λουκ. 3, 23-38). Ο Λυτρωτής μας καλείται «υιός Δαυίδ» (Ματθ. 1, 1. 22, 45. Ιωάν. 7, 42 κ.α.). Στο 11ο κεφάλαιο της Γένεσης προωθείται σημαντικά αυτή η γενεαλογική πορεία προς την γραμμή του Λυτρωτού. Με τον ερχομό του Αβραάμ έχουμε μια νέα ελπίδα ότι θα επιταχυνθεί το απολυτρωτικό έργο του Θεού και θα έλθει κάποτε η «νέα και αιώνια διαθήκη» του Ιησού Χριστού. (Εβρ. 13, 20).
ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ (Περιεχόμενο και Θεολογία της)
Υπό Ιερεμίου Φούντα Αρχιμανδρίτου
ΜΑΝΔΡΑ ΑΤΤΙΚΗΣ 1991
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΜΟΡΦΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
Γένεση κεφ. 4-8: Η εξάπλωση του κακού και ο μέγας κατακλυσμός (Ελωχίμ-Νεφιλίμ)