Ιερεμίας Φούντας (+)
Μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ
ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΙΣΡΑΗΛ
Από τα 49 βιβλία που αποτελούν την Παλαιά Διαθήκη τα 23 είναι αφιερωμένα στην ιστορία του αρχαίου Ισραήλ. Η περίοδος από τον Αβραάμ μέχρι τον Μωυσή περιγράφεται στην Πεντάτευχο, αρχίζοντας από το κεφ. 12 της Γένεσης και προχωρώντας στα βιβλία της Εξόδου, του Λευιτικού, των Αριθμών και του Δευτερονομίου. Τα βιβλία του Ιησού του Ναυή, των Κριτών και της Ρουθ μας μιλάνε για την ιστορία της κατάκτησης της Χαναάν (ή της Παλαιστίνης) από τον Ισραήλ και την εγκατάστασή του σ’ αυτήν. Η ανάπτυξη του Εβραϊκού κράτους υπό τον Σαούλ, τον Δαυίδ και τον Σολομώντα και η κατάρρευση του κράτους αυτού την εποχή των διαδόχων του Σολομώντα αναφέρεται με πολλή λεπτομέρεια στα βιβλία Α’ και Β’ Βασιλειών (ή A’ και Β’ Σαμουήλ), Γ’ και Δ’ Βασιλειών (ήΑ’ και Β’ Βασιλειών), Α’ και Β’ Παραλειπομένων (ή Χρονικών), Τωβίτ και Ιουδίθ. Η ιστορία των Ιουδαίων από τον 6ο αιώνα π.Χ μέχρι την εποχή του ερχομού του Ιησού Χριστού – χρόνια κατά τα οποία η Παλαιστίνη εκυριαρχείτο διαδοχικά από τους Βαβυλωνίους, τους Πέρσες, τους Έλληνες και τους Ρωμαίους – γράφεται στα βιβλία Β’ Εσδράς, Νεεμίας, Εσθήρ, και A,’ Β’ και Γ’ Μακκαβαίων. Τα δευτεροκανονικά βιβλία Α’ Εσδράς και Δ’ Μακκαβαίων περιέχουν επίσης πληροφορίες αναφερόμενες σ’ αυτή την τελευταία φάση της ιστορίας της Παλαιάς Διαθήκης.
Από την ορθόδοξη χριστιανική έποψη τα ιστορικά γραπτά της Παλαιάς Διαθήκης στρέφονται προς τον Ιησού Χριστό, τον σαρκωθέντα Υιό του Θεού. Η Παλαιά Διαθήκη, όπως είπαμε και στην εισαγωγή, σαν σύνολο είναι μια σκιά της Καινής Διαθήκης, μια προετοιμασία για τον ερχομό του Ιησού Χριστού. Ο απόστολος Παύλος στις επιστολές του μιλάει για την χριστολογική φύση της Παλαιάς Διαθήκης. Έτσι στον στίχ. Β’ Τιμ. 3, 15 διαβάζουμε: «Γνωρίζεις την αγία Γραφή, που μπορεί να σε κάνει σοφό οδηγώντας σε στην σωτηρία δια της πίστεως στον Ιησού Χριστό». Τα λόγια αυτά γράφτηκαν το 67 ή 68 μ.Χ., όταν δεν είχε ακόμη συντεθεί η Καινή Διαθήκη. Έτσι, ως «Αγία Γραφή», που λέει στο παραπάνω χωρίο ο Απόστολος, εννοεί την Παλαιά Διαθήκη, που, όπως λέει, μας οδηγεί στην εν Χριστώ σωτηρία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία μας ακολουθούσα τον απόστολο Παύλο, αλλά και άλλους ιερούς συγγραφείς της Καινής Διαθήκης, θεωρεί την Παλαιά Διαθήκη ως εκθέτουσα το σχέδιο του Θεού για την σωτηρία του κόσμου δια του Ιησού Χριστού. Έτσι, όλη η αγία Γραφή – και η Παλαιά Διαθήκη και όχι μόνο η Καινή – μιλάει για τον Χριστό. Η Παλαιά Διαθήκη μας λέει για την υπόσχεση του Θεού να σώσει τον κόσμο δια του Ιησού Χριστού· και η Καινή Διαθήκη μας λέει για την εκπλήρωση της υπόσχεσης αυτής, της σωτηρίας του πεσόντος ανθρώπου δια του Ιησού Χριστού, του καταγομένου κατά σάρκα εκ του εκλεκτού λαού, του Ισραήλ.
Ο σκοπός του Θεού να ταυτίσει τον Εαυτό Του με την ανθρώπινη φύση δια της σαρκώσεως του Υιού Του απαιτούσε την ταύτισή Του με ένα από τα πολλά έθνη του κόσμου, λέει πολύ ωραία ο George Cronk.1 Εκλέγοντας ο Θεός τον Ισραήλ για λαό Του και υποσχόμενος να στείλει ένα Μεσσία, που θα σώσει τον Ισραήλ και όλα τα έθνη από το κακό, αρχίζει την πορεία της απολυτρώσεως, που θα κορυφωθεί με την γέννηση και το όλο έργο του Ιησού Χριστού.
Γιατί ο Θεός εξέλεξε τον Ισραήλ για λαό Του και όχι άλλο έθνος; Σ’ αυτό η Βίβλος δεν μας δίνει απάντηση, αλλά μας αποκαλύπτει απλά αυτό που έκανε, το ότι δηλαδή κάλεσε τον Ισραήλ, πως τον κάλεσε και τι υποχρεώσεις δημιουργεί για τον Ισραήλ η κλήση του αυτή.
Η ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης περί του παλαιού Ισραήλ, περιγράφοντας και ερμηνεύοντας τις σχέσεις του Θεού με τον λαό Του, από τα χρόνια του Αβραάμ μέχρι την εποχή της κατάκτησης της Παλαιστίνης από τους Ρωμαίους, είναι μια αποκάλυψη του τρόπου με τον οποίο και ο Ισραήλ και όλος ο κόσμος ετοιμάστηκαν για τον ερχομό του Χριστού, του σαρκωθέντος Υιού του Θεού.
Όπως και προηγουμένως, έτσι και στα μετέπειτα επί μέρους κεφάλαια ακολουθούντες γενικά τον George Cronk θα δούμε πρώτον την ιστορία του αρχαίου Ισραήλ, όπως παρουσιάζεται στην Παλαιά Διαθήκη, και δεύτερον, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την θεολογική σημασία αυτής της ιστορίας.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΣ
ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ ΕΠΟΧΗ
Για μια καλύτερη ανάλυση και κατανόηση της ιστορίας του αρχαίου ’Ισραήλ θα είναι καλύτερα να την χωρίσουμε σε έξι μεγάλες περιόδους: α) Η εποχή των Πατριαρχών (2000-1700 π.Χ.)· β) η εποχή του Μωυσή και της
εξόδου του Ισραήλ από την Αίγυπτο (1290-1250 π.Χ.)· γ) η κατάχτηση της Χαναάν από τον Ισραήλ (1250-1200 π.Χ.)· δ) η περίοδος της ομοσπονδίας των δώδεκα φυλών (1200-1025 π.Χ.)· ε) η ανάπτυξη και η πτώση του Εβραϊκού κράτους (1025-538 π.Χ.)· ς) η περίοδος από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία των Ιουδαίων μέχρι την ρωμαϊκή κατάχτηση της Παλαιστίνης (538-37 π.Χ.), που συχνά αναφέρεται σαν μια περίοδος παλινόρθωσης του Ισραήλ.
Η εποχή των Πατριαρχών (2000 – 1700 π.Χ.)
Η ιστορία των Πατριαρχών (ή των πατέρων) του Ισραήλ περιέχεται στο βιβλίο της Γένεσης, από το 12ο μέχρι το 50ό κεφάλαιο. Το κεντρικό θέμα αυτών των κεφαλαίων είναι η διαθήκη του Θεού με τον Αβραάμ και η ανανέωση αυτής της διαθήκης με τους απογόνους του Αβραάμ, τον λαό του Ισραήλ. Στο πρόσωπο του Αβραάμ ο Θεός εξέλεξε τον λαό του, τον Ισραήλ, και του έδωσε την υπόσχεση της «αιώνιας κατοχής» της γης Χαναάν (ή της Παλαιστίνης). Με την πίστη και την υπακοή στον Θεό ο Ισραήλ θα απολαύσει ελεύθερα, ειρηνικά και ευτυχισμένα την «υπεσχημένη γη» (την «γη της επαγγελίας»).
Η ανάπτυξη της διαθήκης μεταξύ του Θεού και του Αβραάμ καταγράφεται στο τμήμα Γεν. 11, 10-25, 18. Ο Θεός κάλεσε τον Αβραάμ να γίνει ο πατέρας του εκλεκτού λαού υποσχόμενος σ’ αυτόν, «Θα σε κάνω μέγα έθνος· θα σε ευλογήσω και θα μεγαλύνω το όνομά σου. Θα είσαι μία ευλογία. Θα ευλογήσω όσους σε ευλογούν και θα καταραστώ όσους σε καταρώνται. Και θα ευλογηθούν δια σού όλες οι φυλές της γης» (Γεν. 12, 2-3). Η Βίβλος μας λέει επίσης ότι ο Αβραάμ εξελέγη από τον Θεό να γίνει ο πατριάρχης, όχι μόνο του έθνους του παλαιού Ισραήλ, αλλά «πολλών εθνών» (17, 4-6). Στην Γένεση 17, 7-8 ο Θεός λέει στον Αβραάμ ότι «… θα στερεώσω την διαθήκη μου με σένα και με τους μετά από σένα απογόνους σου δια μέσου των γενεών τους εις αιώνια διαθήκη, για να είμαι Θεός σε σένα και στους έπειτα από σένα απογόνους σου. Και θα δώσω σε σένα και τους μετά από σένα απογόνους την γη στην οποία τώρα βρίσκεσαι σαν ξένος, ολόκληρη την γη Χαναάν, σε αιώνια κατοχή για να είμαι Θεός τους». Κατά το Γεν. 17, 9-14 η εκπλήρωση των υποσχέσεων της διαθήκης του Θεού με τον Αβραάμ, εξαρτάται από την πίστη του Αβραάμ και των απογόνων του και σαν σημείο της διαθήκης αυτής προς τον λαό θεσπίζεται η περιτομή. Κατά την ερμηνεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας η υπόσχεση του Θεού προς τον Αβραάμ, ότι θα γίνει πατέρας πολλών εθνών (17, 4), εκπληρώθηκε δια του Χριστού και της Εκκλησίας Του– πραγματικά τέκνα του Αβραάμ είναι οι χριστιανοί, που μιμούνται το παράδειγμα του Αβραάμ. Ο απόστολος Παύλος λέει: «Μάθετε ποιοι είναι γνήσιοι απόγονοι του Αβραάμ· είναι όσοι εμπιστεύονται στον Θεό, όπως εκείνος. Και η Γραφή, προβλέποντας πως ο Θεός θα σώσει τα έθνη με την πίστη, έδωσε από πριν στον Αβραάμ το ελπιδοφόρο μήνυμα ότι θα ευλογηθούν στο πρόσωπό του όλα τα έθνη. Συνεπώς όσοι εμπιστεύονται στον Θεό ευλογούνται μαζί με τον πιστό Αβραάμ» (Γαλ. 3, 7-9). «Η ευλογία του Αβραάμ έρχεται με τον Ιησού Χριστό στα έθνη και έτσι με την πίστη αποκτούμε το πνεύμα που υποσχέθηκε ο Θεός» (αύτ. στίχ. 14). Στην Εκκλησία του Χριστού η τελετή της περιτομής μεταβιβάστηκε με το ιερό Μυστήριο του βαπτίσματος· και εκείνοι που βαπτίστηκαν στον Χριστό θα κληρονομήσουν την πραγματική «γη της επαγγελίας», την Βασιλεία των Ουρανών, της οποίας η γη της Χαναάν (ή της Παλαιστίνης) ήταν ένα φυσικό σύμβολο. Ο απόστολος Παύλος μας λέει πάλι: «Αφού ανήκετε στον Χριστό, είστε απόγονοι του Αβραάμ και κληρονόμοι της ζωής, όπως υποσχέθηκε ο Θεός» (αύτ. στίχ. 29).
Το τμήμα της Γένεσης 25, 19-36,43 περιγράφει την ανανέωση εκ μέρους του Θεού και την συνέχιση της Αβραμικής διαθήκης με τον υιό του Αβραάμ, τον Ισαάκ, και με τον υιό του Ισαάκ, τον Ιακώβ. Η Βίβλος βεβαιώνει για την δυνατή πίστη του Αβραάμ στον Θεό και την πνευματική σταθερότητα και απλότητα του Ισαάκ. Τον Ιακώβ όμως τον παρουσιάζει σαν έναν άνθρωπο με αδυναμίες και με αδύνατη και όχι καθαρή πίστη. Παριστάνεται σαν ένας που «πάλαισε με τον Θεό και με τους ανθρώπους»· και ο Θεός μετονόμασε τον Ιακώβ σε «Ισραήλ», που σημαίνει «αυτός που πάλαισε με τον Θεό» (Γεν. 32, 28). Αυτή η αλλαγή του ονόματος γίνεται με την αναγνώριση του νικηφόρου πνευματικού αγώνα του Ιακώβ, με το να νικήσει την δική του πνευματική φύση και να κατορθώσει την συμφιλίωσή του με τον Θεό και με τους ανθρώπους.2
Ο Ιακώβ ή ο «Ισραήλ» ήταν πατέρας 12 παιδιών:
Του Ρουβήν, του Συμεών, του Λευί, του Ιούδα, του Δαν, του Νεφθαλίμ, του Γαθ, του Ασήρ, του Ισσάχαρ, του Ζαβουλών, του Ιωσήφ και του Βενιαμίν. Οι «υιοί του Ισραήλ» είναι επίσης οι πατέρες των δώδεκα φυλών των Εβραίων, που αποτελούσαν το παλαιό ισραηλιτικό έθνος. Έτσι, η έκφραση «Ισραήλ» δηλώνει τους απογόνους του Αβραάμ, όπως επίσης είναι και όνομα ενός μεμονωμένου προσώπου (του Ιακώβ).
Η ιστορία των υιών του Ισραήλ αναφέρεται στα κεφ. 37-50. Ο Ιωσήφ, ο προτελευταίος υιός του Ιακώβ, καταλαμβάνει μεγαλύτερο μέρος σ’ αυτή την ιστορία. Τα μεγαλύτερα αδέλφια του δυσανασχέτησαν που ο πατέρας Ιακώβ «αγαπούσε αυτόν περισσότερο από όλους τους αδελφούς του, τον μίσησαν» (37, 4) και τον έρριξαν σ’ ένα λάκκο. Ξέφυγε όμως τον κίνδυνο ο Ιωσήφ από διερχομένους εμπόρους, που τον πήραν στην Αίγυπτο και τον πούλησαν σαν δούλο στον Πετεφρή, τον άρχοντα των σωματοφυλάκων του Φαραώ. Ο Ιωσήφ απέκτησε την εύνοια αυτού του αυλικού, του Πετεφρή, μέχρις ότου η γυναίκα του τον συκοφάντησε στον άνδρα της, ότι τάχα θέλει να την μολύνει και ο Πετεφρής έρριξε γι’ αυτό τον Ιωσήφ στην φυλακή. Μετά από καιρό ο Φαραώ (ο βασιλιάς της Αίγυπτου) είδε ένα συνταρακτικό όνειρο, που δεν μπορούσε κανείς να του το εξηγήσει. Ακούγοντας για τον Ιωσήφ ότι είχε ένα ειδικό χάρισμα να ερμηνεύει τα όνειρα, έστειλε και του έφεραν μπροστά του τον νεαρό φυλακισμένο. Ο Ιωσήφ ερμήνευσε το όνειρο του Φαραώ προλέγοντας ότι θα έρθουν επτά χρόνια μεγάλης αφθονίας, που θα τα ακολουθήσουν όμως επτά έτη πείνας· γι’ αυτό τον συμβούλευσε κατά τα έτη της αφθονίας να συγκεντρώσουν τροφές, για να χρησιμεύσουν ως απόθεμα κατά τα επτά χρόνια της πείνας. Η πρόταση αυτή άρεσε στον Φαραώ και διόρισε τον Ιωσήφ υπεύθυνο σ’ όλη την γη της Αίγυπτου να εναποθηκεύει τον σίτο κατά τα χρόνια του πλούτου. Το έργο αυτό ο Ιωσήφ το έκανε με μεγάλη επιτυχία.
Όταν έφτασαν τα χρόνια της πείνας, που προείπε ο Ιωσήφ, οι αδελφοί του ήρθαν και αυτοί, όπως και άλλοι ξένοι, στην Αίγυπτο για να αγοράσουν τροφές. Ο Ιωσήφ τους συγχώρησε για την αμαρτία τους που έκαναν εναντίον του και κάλεσε τον πατέρα του Ιακώβ (τον Ισραήλ) στην Αίγυπτο. Έτσι ο Ισραήλ και ο λαός του ήρθαν να κατοικήσουν στην Αίγυπτο. Και το ισραηλιτικό έθνος κατοικούσε στην Αίγυπτο από τον χρόνο του Ιακώβ και του Ιωσήφ μέχρι τον χρόνο του Μωυσή.
ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ (Περιεχόμενο και Θεολογία της)
Υπό Ιερεμίου Φούντα Αρχιμανδρίτου
ΜΑΝΔΡΑ ΑΤΤΙΚΗΣ 1991
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΜΟΡΦΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
Γένεση κεφ. 4-8: Η εξάπλωση του κακού και ο μέγας κατακλυσμός (Ελωχίμ-Νεφιλίμ)