Ιερεμίας Φούντας (+)
Μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως
Ο Μωυσής και η έξοδος
από την Αίγυπτο
(1290 – 1250 π.Χ.)
Η βιβλική διήγηση για την έξοδο του Ισραήλ από την Αίγυπτο και την επιστροφή του στην γη Χαναάν περιέχεται στα βιβλία της Εξόδου, του Λευιτικού, των Αριθμών και του Δευτερονομίου, που γράφτηκαν και εκδόθηκαν από Ιουδαίους ιερείς και άλλους λογίους μεταξύ του 10ου και του 5ου αιώνα π.Χ.
Το βιβλίο ΕΞΟΔΟΣ διαιρείται σε δυο κύρια μέρη: α) Τα κεφ. 1-18, που περιγράφουν την καταδυνάστευση των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο και την απελευθέρωσή τους από τον αιγυπτιακό ζυγό υπό την αρχηγία του προφήτη Μωυσή· και β) τα κεφ. 19-40, που περιγράφουν την ανανέωση της διαθήκης του Θεού με τον Μωυσή και τον λαό του Ισραήλ.
Η καταδυνάστευση του Ισραήλ στην Αίγυπτο περιγράφεται στο κεφ. 1. Μετά τον θάνατο του Ιωσήφ και των αδελφών του ο λαός του Ισραήλ ευημέρησε στην Αίγυπτο– όπως μας λέει το κείμενο, «Οι Ισραηλίτες αυξήθηκαν, πληθύνθηκαν και πολλαπλασιάστηκαν και έγιναν ισχυροί. Και ο τόπος γέμισε απ’ αυτούς» (1, 7). Έπειτα όμως «ανυψώθηκε νέος βασιλιάς στην Αίγυπτο, ο οποίος δεν γνώριζε τον Ιωσήφ» (1, 8). Ο βασιλιάς αυτός, που ήταν πιθανόν ο Seti Α’ (1309 – 1290 π.Χ.), φοβήθηκε την δύναμη και τον αριθμό των φυλών του Ισραήλ και άρχισε να τούς καταπιέζει με βαρειά καταναγκαστικά έργα· και το ακόμη χειρότερο, διέταξε να φονεύονται τα αρσενικά βρέφη.
Αυτή ήταν η κατάσταση στην οποία γεννήθηκε ο Μωυσής. Οι γονείς του ήταν Ισραηλίτες, μέλη της φυλής του Λευί. Η μητέρα του προσπάθησε να σώσει την ζωή του βρέφους της, κρύβοντάς το σ’ ένα καλάθι μέσα στα καλάμια, που ήταν στις όχθες του Νείλου ποταμού. Το παιδί βρέθηκε από την θυγατέρα του Φαραώ, η οποία το υιοθέτησε και του έδωσε το όνομα «Μωυσής», που σημαίνει «ο συρθείς» (από το νερό). Αυτός που «σύρθηκε» από το ποτάμι θα ζήσει, για να «σύρει» τον λαό του από την Αίγυπτο (βλ. Έξοδ. 2, 1-10). Αν και ο Μωυσής ανατράφηκε στο αιγυπτιακό παλάτι, ανακάλυψε όμως την ρίζα του και φάνηκε πολύ πιστός στον λαό του. Στην νεανική του ηλικία φόνευσε έναν Αιγύπτιο, που τον είδε να χτυπάει έναν Ισραηλίτη· αλλά όταν το έμαθε αυτό ο Φαραώ, ο Μωυσής αναγκάστηκε να φύγει στην χώρα Μαδιάμ (που είναι η σημερινή Σαουδαραβία). Στην Μαδιάμ νυμφεύτηκε την θυγατέρα ενός Μαδιανίτου ιερέα και έγινε βοσκός (2, 11-22). Γρήγορα όμως ο Μωυσής κλήθηκε σ’ ένα υψηλό έργο· ο Θεός εμφανίστηκε σ’ αυτόν σε μια καιόμενη βάτο και τον διέταξε να επιστρέψει στην Αίγυπτο και να γίνει όργανό Του στο να ελευθερώσει τον λαό του Ισραήλ από την δουλεία (2, 23-4, 31).
Η απελευθέρωση του Ισραήλ από την Αίγυπτο εξιστορείται στα κεφ. 5-15. Επιστρέφοντας ο Μωυσής από την Μαδιάμ στην Αίγυπτο εμφανίστηκε στον Φαραώ, πιθανόν τον Ραμσή Β’ (1290 — 1224 π.Χ.), και του ζήτησε να αφήσει ελεύθερο τον λαό του Ισραήλ να φύγει. Ο Φαραώ όμως το αρνήθηκε αυτό. Έτσι, ο Θεός έστειλε μια σειρά πληγών στην Αίγυπτο, για να αλλάξει ο Φαραώ γνώμη. Οι πληγές αυτές, που ήταν φοβερές, δεν έβλαψαν τους Ισραηλίτες, αλλά έπληξαν μόνο τους Αιγυπτίους. Τελικά, με την δεκάτη πληγή – τον θάνατο όλων των πρωτοτόκων της Αίγυπτου, ανθρώπων και ζώων – ο Φαραώ υποχώρησε στην αίτηση του Μωυσή και οι Ισραηλίτες αφέθηκαν ελεύθεροι.
Έτσι, ο λαός του Ισραήλ, με αρχηγό τον Μωυσή, άρχισε την έξοδό του από την Αίγυπτο, την χώρα της δουλείας. Καθώς όμως ο Ισραήλ εκινείτο αριστερά από την Αίγυπτο προς την Σιναϊτική χερσόνησο, ο Φαραώ μετανόησε που άφησε τους Εβραίους δούλους του να φύγουν. Γι’ αυτό, κινητοποιώντας τις στρατιωτικές του δυνάμεις καταδίωξε τους Ισραηλίτες, καθώς αυτοί βάδιζαν προς την Ερυθρά θάλασσα. (Η εβραϊκή φράση που μεταφράζεται συνήθως ως «Ερυθρά θάλασσα» μπορεί να αποδοθεί πιο πιστά ως «θάλασσα των καλαμών», που δεν είναι η ίδια η Ερυθρά θάλασσα, αλλά ένα πιο ρηχό μέρος υδάτων βορειότερα). Όταν ο Μωυσής και ο λαός του Θεού καταδιωκόμενος από τις αιγυπτιακές δυνάμεις έφτασε στην θάλασσα, ο Μωυσής, με την διαταγή του Κυρίου, «άπλωσε την χείρα του στην θάλασσα· και ο Κύριος έκανε την θάλασσα να συρθεί όλη την νύκτα με ένα σφοδρό ανατολικό άνεμο και κατέστησε την θάλασσα ξηρά και τα ύδατα διαχωρίστηκαν» (Έξοδ. 14, 21). Οι τρομαγμένοι από την καταδίωξη των Αιγυπτίων Ισραηλίτες μπορούσαν τώρα να περάσουν την θάλασσα. Αλλά, όταν οι στρατιωτικές δυνάμεις των Αιγυπτίων τόλμησαν να καταδιώξουν τους Εβραίους και μέσα στην θάλασσα, που θαυματουργικά είχε ανοίξει δρόμο ξηράς, ο Κύριος έκανε τα νερά της θάλασσας να πάρουν πάλι την πρώτη τους ροή και οι Αιγύπτιοι καταστράφηκαν τελείως (βλ. 14, 22-31). Έτσι, ο λαός του Ισραήλ ελευθερώθηκε τελικά από τον αιγυπτιακό ζυγό και «φοβήθηκε τον Κύριο και πίστεψαν στον Κύριο και στον θεράποντα Του Μωυσή» (14, 31).
Η Ιστορία της εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο περιέχει δυο εικόνες που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην θεολογία της Εκκλησίας μας περί των αγίων Μυστηρίων. Η πρώτη είναι η εορτή του Πάσχα, που θεσπίστηκε από τον Θεό κατά την δεκάτη πληγή των Αιγυπτίων. Οι λεπτομέρειες της εορτής περιέχονται στο κεφ. 12 της Εξόδου, όπου ο Κύριος δίνει εντολές στους Ισραηλίτες πως να προετοιμάσουν τον Πασχάλιο αμνό:
Ο αμνός σας να είναι τέλειος, αρσενικός και ενός έτους… Όλο το πλήθος της κοινότητας των Ισραηλιτών θα τον σφάξει την εσπέρα (αυτής της εσπέρας). Θα πάρουν δε από το αίμα και θα βάλουν στους δύο παραστάτες και στο ανώφλιο των οικιών, στις όποιες θα τον φάνε… Και πρέπει να τον φάτε με σπουδή. Αυτό είναι το Πάσχα του Κυρίου. Γιατί την ίδια νύκτα θα διέλθω δια της γης της Αιγύπτου και θα πατάξω κάθε πρωτότοκο της γης της Αιγύπτου, από το πρωτότοκο ανθρώπου μέχρι το πρωτότοκο κτήνους… Το αίμα θα είναι ως σημείο στις οικίες στις οποίες κατοικείτε, όταν βλέπω το αίμα, θα σας προστατεύω και δεν θα πέσει πάνω σας η θανατηφόρος πληγή, όταν θα πατάξω την γη της Αιγύπτου (12, 5-13).
Η ορθόδοξη θεολογία περί των αγίων Μυστηρίων ερμηνεύει τα γεγονότα του Πάσχα σαν συμβολικές προεικονίσεις της θείας Ευχαριστίας. Ο Πασχάλιος αμνός θυσιάζεται και τρώγεται και ο λαός του Ισραήλ σώζεται από την οργή του Θεού με το αίμα του αμνού. Στην Καινή Διαθήκη Πασχάλιος αμνός είναι ο Χριστός, του Οποίου ο σταυρικός θάνατος σώζει την Ανθρωπότητα από την αμαρτία και τον θάνατο. Και με την θεία Κοινωνία ο λαός του Θεού συμμετέχει σ’ Αυτό το Σώμα και Αίμα του Κυρίου Ιησού Χριστού – «του Αμνού του Θεού, που παίρνει την αμαρτία από πάνω απ’ τους ανθρώπους» (Ιωάν. 1, 29).
Η ιστορία πάλι της θαυμαστής διάβασης του Ισραήλ δια μέσου της θάλασσας έχει ερμηνευθεί με μυστηριακούς όρους. Η ιστορία, πραγματικά, είναι μια εικόνα του Μυστηρίου του ιερού βαπτίσματος. Και να, πως: Ο λαός του Θεού, ο Ισραήλ, μπαίνει στην θάλασσα, που κανονικά γι’ αυτούς θα σήμαινε βέβαιο θάνατο– αλλά αυτοί σώζονται από τους Αιγυπτίους με την επέμβαση του Θεού. Όπως είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο της μελέτης αυτής, το Μυστήριο του βαπτίσματος, που απαιτεί βύθισμα και ανάδυση από το νερό, είναι μια συμμετοχή στον θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού. Η ιστορία, λοιπόν, της Εξόδου σχετικά με την διάβαση της θάλασσας ήταν μια σπουδαία εικόνα για την ανάπτυξη της θεολογίας περί του ιερού βαπτίσματος στην Καινή Διαθήκη.
Μετά την απελευθέρωσή του από την χώρα της Αιγύπτου ο λαός του Ισραήλ, οδηγούμενος από τον Μωυσή, προχωρούσε προς το όρος Σινά δια μέσου της ερήμου του όρους αυτού (Έξοδ. κεφ. 15-18). Το ταξίδι ήταν κάποτε δύσκολο και ο λαός παραπονιόταν συχνά εναντίον του Μωυσή. Από καιρό σε καιρό όμως οι Ισραηλίτες, όταν φαινόταν ότι θα χάνονταν από την πείνα και την δίψα, σώζονταν από θαυματουργικές επεμβάσεις του Θεού. Ο Κύριος τους προμήθευε με δροσερό νερό (βλ. 15, 22-27. 17, 1-7) και με κρέας και άρτο (βλ. κεφ. 16). Τους χάριζε την νίκη κατά των Αμαληκιτών, της φοβερής αυτής φυλής της ερήμου, που προσπαθούσε να καταστρέφει και λαφυραγωγήσει τους Εβραίους (17, 8-16). Και έτσι, με την βοήθεια του Θεού ο Ισραηλιτικός λαός, οδηγούμενος από τον Μωυσή, έφτασε στο όρος Σινά, που, όπως θα δούμε, είναι μια τοποθεσία με μεγάλη πνευματική σημασία. Πάλι, αυτές οι ιστορίες της βοήθειας του Θεού στον λαό Του στην έρημο ερμηνεύονται από τους ορθόδοξους ερμηνευτές ως εικόνες και προεικονίσεις του κυρίου έργου της σωτηρίας, που έγινε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό αιώνες μετά από τα χρόνια του Μωυσή.
Μετά τα κεφ. 1-18 της Εξόδου, που μας λένε για την απελευθέρωση του Ισραήλ από την Αίγυπτο, έχουμε την ανανέωση της διαθήκης του Θεού με τον Μωυσή και τον ισραηλιτικό λαό (Έξοδ. κεφ. 19-40). Όπως είδαμε, η σχέση διαθήκης μεταξύ του Θεού και του Ισραήλ άρχισε με τον Αβραάμ. Η σχέση αυτή στην Έξοδο ανανεώνεται και επεκτείνεται σημαντικά. Στο όρος Σινά ο Θεός μίλησε στον Μωυσή και του είπε: «Τα εξής θα πεις … στους Ισραηλίτες: … Εάν υπακούσετε στα λόγια μου και φυλάξετε την διαθήκη μου, θα μου είστε ο εκλεκτός μου λαός από όλους τους λαούς· γιατί όλη η γη είναι δική μου και θα μου είστε ένα βασίλειο ιεράτευμα και έθνος άγιο» (19, 3-6). Εδώ βλέπουμε ότι η διαθήκη του Θεού με τον Αβραάμ επεκτείνεται σ’ ολόκληρο το ισραηλιτικό έθνος (τους απογόνους του Αβραάμ) και έχει ως προϋπόθεση την πιστότητα του λαού στον Θεό και την υπακοή στον λόγο Του.
Αφού ο ισραηλιτικός λαός δέχτηκε την διαθήκη (19 8), ο Θεός κάλεσε τον Μωυσή στην κορυφή του όρους Σινά και του αποκάλυψε τον Νόμο Του, που καταγράφεται στα κεφ. 20-23 της Εξόδου. Όπως είναι καταγραμμένος ο Νόμος στο βιβλίο της Εξόδου, διαιρείται σε δυο μέρη:
Στις Δέκα Εντολές (20, 1-17) και τον Κώδικα της Διαθήκης (20, 21-23 , 33). Οι Δέκα Εντολές, που εκτίθενται στο κεφ. 20 της Εξόδου και οι σκέψεις του Μωυσή πάνω στον Νόμο στο Δευτ. 5, 6-21, συνιστούν μια αποκάλυψη της ηθικής φύσης του Θεού, της αγιότητάς Του και της δικαιοσύνης Του και των όσων ζητάει από τον λαό Του. Οι Δέκα Εντολές χρησιμεύουν επίσης σαν πρόλογος και εισαγωγή στον Κώδικα της Διαθήκης. Αυτός ο Κώδικας, που μερικές φορές καλείται «Βιβλίο της Διαθήκης», περιέχει μια συλλογή λεπτομερειακών και ειδικών εντολών σχετικά με την λατρεία και τις θρησκευτικές τελετές, την στάση προς τους δούλους, τους φονείς, τους επιτιθέμενους για φόνο, τους κλέφτες, τους καταχραστές, τους βιαστές, τους συκοφάντες, τους μάγους, την στάση στην ειδωλολατρία, την τήρηση του Σαββάτου κ.α.
Όλο κι όλο ο θείος Νόμος, όπως καταγράφεται στα κεφ. 20-23 της Εξόδου, είναι μια αποκάλυψη του θελήματος του Θεού για τον λαό Του, ώστε υπακούοντας ο Ισραήλ σ’ αυτό το θείο θέλημα να γίνει «βασίλειον ιεράτευμα και έθνος άγιον» (19, 6), άξιος να κατοικήσει την υπεσχημένη στον Αβραάμ και τους απογόνους του γη.
Ακούοντας οι Ισραηλίτες τους Νόμους του Θεού, που λαλήθηκαν σ’ αυτούς δια του Μωυσή, διακήρυξαν: «Όλα όσα είπε ο Κύριος θα τα τηρήσουμε» (Έξοδ. 24, 3-8).
Ανταποκρινόμενος ο Θεός στην κατά το φαινόμενο υπόσχεση του Ισραήλ προς την διαθήκη και τον νόμο και σε εκπλήρωση της υπόσχεσής Του ότι οι απόγονοι του Αβραάμ επρόκειτο να γίνουν ο εκλεκτός Του λαός, διατάσ- σει τον Μωυσή να κατασκευάσει μια Σκηνή (ένα κινητό θυσιαστήριο). Η βιβλική διήγηση της κατασκευής της Σκηνής του Κυρίου περιέχεται στα κεφ. 25-40 της Εξόδου. Στην Σκηνή τοποθετήθηκε η Κιβωτός της Διαθήκης, που ήταν ένα ξύλινο κιβώτιο με τις πλάκες, πάνω στις οποίες ήταν χαραγμένες οι Δέκα Εντολές.
Οι θρησκευτικές υπηρεσίες του Ισραήλ εκτελούνταν στην Σκηνή από την φυλή του Λευί. Τα πρώτα μέλη του Ισραηλιτικού ιερατείου ήταν ο Ααρών, ο αδελφός του Μωυσή, και τα παιδιά του Ααρών (βλ. 28,1-4). Το πιο σημαντικό ήταν ότι στην Σκηνή ήταν παρών ο Ίδιος ο Θεός σε μια «νεφέλη δόξης», που γέμιζε τον ιερό τόπο και παρέμενε πάνω στην Κιβωτό της Διαθήκης (βλ. 40, 34-38). Στα σαράντα χρόνια περιπλάνησης του Ισραήλ στην έρημο, που ήταν μια μακρά περίοδος προετοιμασίας για την κατοχή της γης Χαναάν, ο Κύριος κατοικούσε με τον λαό Του και τον κατεύθυνε στην αναζήτησή του για τον δικό του τόπο κατοικίας. «Σ’ όλες τις οδοιπορίες τους η νεφέλη του Κυρίου ήταν πάνω στην Σκηνή την ημέρα και φωτιά ήταν σ’ αυτήν την νύκτα, ενώπιον όλου του οίκου Ισραήλ» (40, 38).
Όπως είπαμε, τις διαθήκες του Κυρίου με τους ανθρώπους τις συνόδευε ένα σημείο η μια σφραγίδα, για να βεβαιώνεται ότι κάποια σχέση δημιουργήθηκε μεταξύ τους. Στην εδώ περίπτωσή μας, της διαθήκης του Θεού με τον Μωυσή και τον λαό του Ισραήλ, έχουμε τρία σημεία: Πρώτον, ο Κύριος διατάσσει τον Ισραήλ να τηρεί την ημέρα του Σαββάτου σαν «ένα σημείο μεταξύ Εμού και σού δια μέσου των γενεών σας, για να γνωρίσεις ότι Εγώ είμαι ο Κύριος, που σε αγιάζω» (βλ. Έξοδ. 31,12-18). Δεύτερον, ο νόμος δόθηκε στον Μωυσή και τον Ισραήλ και σαν ένα σημείο και σαν μια επέκταση της διαθήκης. Και τρίτον, η διαθήκη συμπληρώθηκε με την ανέγερση της Σκηνής, σαν ένα σημείο, με την ακριβή της λέξης έννοια, της παρουσίας του Θεού ανάμεσα στον λαό του.
Το ΛΕΥΙΤΙΚΟ, το βιβλίο των Λευιτών ή της εβραϊκής ιερωσύνης, περιγράφει την θρησκευτική οργάνωση του Ισραήλ υπό την αρχηγία του Μωυσή και του αδελφού του, του αρχιερέα Ααρών. Το κεντρικό θέμα αυτού του βιβλίου είναι η απόλυτη αγιότητα του Θεού, η αμαρτωλότητα του ανθρώπου και ο τρόπος εξιλέωσης. Τα πρώτα δέκα έξι κεφάλαια του Λευιτικού περιέχουν τον τελετουργικό νόμο του αρχαίου Ισραήλ, που παριστάνεται ως ο τρόπος προσέγγισης του Θεού, ως μέσον με το οποίο ο αμαρτωλός άνθρωπος μπορεί να συνδιαλλαγεί με τον Κύριο. Με τα τυπικά της καθάρσεως, των θυσιών και των άλλων λατρευτικών εκδηλώσεων, που τελούνται από την λευιτική ιερωσύνη, ο λαός εκδηλώνει την μετάνοιά του για τα αμαρτήματά του και ο Θεός τον συγχωρεί. Το κεφ. 16 αναφέρεται σε μια από τις επισημότερες και σπουδαιότερες εορτές της λατρείας των Ιουδαίων, την «εορτή του Εξιλασμού» (Yom Kippour): «Και αυτή θα είναι νόμος αιώνιος για σας. Τον έβδομο μήνα, την δεκάτη του μηνάς, θα ταπεινώσετε τις ψυχές σας και δεν θα κάνετε κανένα έργο ούτε ο ντόπιος ούτε ο ξένος που παροικεί μεταξύ σας· γιατί αυτή την ημέρα ο ιερέας θα κάνει εξιλέωση για σας, για να σας καθαρίσει, ώστε να είστε καθαροί από όλα τα αμαρτήματά σας ενώπιον του Κυρίου» (16, 29-30). Πραγματικά, ο γενικός σκοπός του τελετουργικού νόμου των κεφ. 1-16 του Λευιτικού είναι η εξιλέωση του αμαρτωλού ανθρώπου έναντι του παναγίου Θεού.
Τα κεφ. 17-27 του Λευιτικού περιέχουν μια εκτεταμένη ανάλυση της σχέσης μεταξύ του τελετουργικού νόμου της Σκηνής και της ηθικής διαγωγής του Ισραηλίτου. Ο Ισραηλίτης, δηλαδή, εκείνος που είναι μέλος του λαού του Θεού και συμμετέχει στο όλο τελετουργικό της Σκηνής, πρέπει στην ζωή του να εφαρμόζει και ένα τυπικό αγιότητας. Έτσι στο τμήμα αυτό του Λευιτικού έχουμε εντολές σχετικές με τον γάμο, την ηθική, τον σεβασμό προς τους γονείς, τις σχέσεις προς τους γείτονες, διατάξεις για του Σαββάτου, του Πάσχα, της δεκάτης κ.α.
Το τελευταίο αυτό τμήμα του Λευιτικού λέγεται και «Κώδικας αγιότητας», γιατί τονίζει την ευσέβεια και ηθική καθαρότητα που πρέπει να προσπαθούν να εξασκούν οι Ισραηλίτες στην προσωπική τους καθημερινή ζωή.
Το βιβλίο ΑΡΙΘΜΟΙ, που καλείται έτσι για την αρίθμηση των Ισραηλιτών στα κεφ. 1 και 26, αναφέρεται στην κοινωνική και πολιτική οργάνωση του Ισραήλ υπό τον Μωυσή· επίσης περιγράφει τις προετοιμασίες που έγιναν για την κατάληψη της γης Χαναάν. Σχετικά με το περιεχόμενο του βιβλίου των Αριθμών το The Harper Study Bible σ. 190 λέει: «Πολλά από τα γεγονότα τα αναφερόμενα στους Αριθμούς συμβαίνουν το δεύτερο και το τεσσαρακοστό έτος από την περίοδο των σαράντα ετών μεταξύ της εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο και της εισόδου τους στην Χαναάν. Εκτός από δυο γεγονότα, τα τριάντα οκτώ κουραστικά χρόνια στην έρημο περνούν σε σιωπή». Οι Ισραηλίτες, λόγω των αμαρτιών τους, της έλλειψης πίστης και της ανυπακοής τους στον νόμο του Θεού, δεν πέτυχαν να εισέλθουν αμέσως στην γη της Επαγγελίας, μετά την ανανέωση της διαθήκης στο όρος Σινά. Αντίθετα μάλιστα δοκιμάστηκαν με περιπλάνηση σαράντα χρόνων στην έρημο προς την νότια Χαναάν. Το βιβλίο των Αριθμών τονίζει την προϋπόθεση της προσωπικής αγιότητας των Ισραηλιτών και της καλά ταξινομημένης κοινωνίας τους για την είσοδό τους στην γη Χαναάν.
Τα σαράντα χρόνια των Ισραηλιτών στην έρημο και της κατάκτησης τελικά της αγίας γης ερμηνεύονται από την Ορθόδοξη Εκκλησία μας σαν μια τυπολογική εικόνα του σατανικού πειρασμού του Χριστού, που έλαβε χώρα σε περίοδο σαράντα ημερών (βλ. Ματθ. 4, 1-1 και Λουκ. 4, 1-13). Σαν τον παλαιό Ισραήλ, ο «Ιησούς οδηγήθηκε από το Πνεύμα στην έρημο, για να αντιμετωπίσει τους πειρασμούς του Διαβόλου» (Ματθ. 4, 1). Αντίθετα όμως προς τον Ισραήλ, ο Ιησούς δεν έγινε ένοχος αμαρτίας. Αλλά αφού σαρκώθηκε ο Υιός του Θεού – δηλαδή ταυτίστηκε, χωρίς αμαρτία, με την ανθρώπινη κατάσταση – μπήκε και στην έρημο που δημιούργησε η αμαρτία του ανθρώπου. Και νικώντας τον Σατανά στην έρημο επέστρεψε στον κόσμο για να βρει την Εκκλησία, τον νέο Ισραήλ, και να τον οδηγήσει στην Βασιλεία των Ουρανών, στην πραγματικά Αγία Γη, της οποίας η βιβλική Χαναάν ήταν ένα φυσικό σύμβολο.
Το ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜΙΟ (δηλαδή, ο «Δεύτερος Νόμος»), το πέμπτο και τελευταίο βιβλίο της Πεντατεύχου, είναι αφιερωμένο κυρίως στις τελευταίες διδασκαλίες του Μωυσή για το περιεχόμενο και την έννοια της διαθήκης και του νόμου. Δεν πρόκειται για νέο Νόμο, αλλά για διασάφηση του ήδη δοθέντος Νόμου «της προτέρας αναμιμνήσκει νομοθεσίας», όπως λέει ο Θεοδώρητος. Το βιβλίο περιέχει τρεις Μωσαϊκές ομιλίες στις φυλές του Ισραήλ: Η πρώτη είναι μία ερμηνεία της περιπλάνησης του λαού του Θεού στην έρημο, που την ερμηνεύει από την έλλειψη αγάπης και υπακοής στον Θεό (Δευτ. 1, 1-4, 43)· η δεύτερη είναι μια ανάπτυξη του Νόμου (4, 44-26,19)· και η τρίτη λέει για την έννοια της διαθήκης (κεφ. 27-30). Οι τελευταίες ημέρες της ζωής του Μωυσή και ο θάνατός του εξιστορούνται στα κεφ. 31-34 του Δευτερονομίου. Το θεμελιώδες μήνυμα του Δευτερονομίου αλλά και ολόκληρης της Πεντατεύχου εκφράζεται συνοπτικά σ’ αυτό το ερώτημα του Μωυσή: «Και τώρα, Ισραήλ, τι ζητάει ο Κύριος ο Θεός σου από σένα, παρά να φοβάσαι Κύριο τον Θεό σου, να πορεύεσαι καθ’ όλας τας οδούς Του, να Τον αγαπάς και να λατρεύεις Κύριον τον Θεό σου με όλη την καρδιά σου και με όλη την ψυχή σου και να φυλάγεις τις εντολές του Κυρίου και τα διατάγματά Του..;» (10, 12.13).
ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ (Περιεχόμενο και Θεολογία της)
Υπό Ιερεμίου Φούντα Αρχιμανδρίτου
ΜΑΝΔΡΑ ΑΤΤΙΚΗΣ 1991
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ – ΜΟΡΦΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
Γένεση κεφ. 4-8: Η εξάπλωση του κακού και ο μέγας κατακλυσμός (Ελωχίμ-Νεφιλίμ)